Το βραβείο ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Τι δουλειά έχει ο Λάθαρο Κονεσάλ με τη λογοτεχνία; Πώς και γιατί αποφάσισε ο πάμπλουτος επιχειρηματίας με τις σκοτεινές διασυνδέσεις και το ύποπτο παρελθόν να προκηρύξει το πιο ακριβοπληρωμένο λογοτεχνικό βραβείο; Όπως και να ’χει, τη βραδιά της απονομής στη σάλα του «Βενίθε» συρρέουν πλήθος οι συγγραφείς, οι λογοτεχνικοί πράκτορες, οι δημοσιογράφοι, οι κριτικοί και οι άνθρωποι του πλούτου και της εξουσίας, που ευελπιστούν ότι θα καταφέρουν να αδράξουν ένα κομματάκι έστω πλούτου ή δόξας. Όταν όμως ο αδίστακτος επιχειρηματίας βρίσκεται νεκρός στη σουίτα του, όλοι μπλέκουν σ’ ένα γαϊτανάκι από ψέματα ή μισές αλήθειες, πολλές ελπίδες ματαιώνονται, πολλά λογοτεχνικά όνειρα καταρρέουν…



Ο Πέπε Καρβάλιο, ιδιωτικός ντετέκτιβ, πρώην κομουνιστής και πρώην πράκτορας της ΣΙΑ, λάτρης του καλού φαγητού και των ωραίων γυναικών, που συνηθίζει να καίει στο τζάκι του τα καλύτερα αλλά και τα χειρότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, καλείται για άλλη μία φορά να λύσει το μυστήριο. Ή και να μην το λύσει…





ΚΡΙΤΙΚΗ



Κάθε φορά που διαβάζουμε βιβλίο του Μονταλμπάν μάς γεννιέται η σκέψη -μαζί και η έκπληξη- πώς μπορεί ένας συγγραφέας, χρησιμοποιώντας τα πιο γειωμένα στην πραγματικότητα υλικά, να τα απογειώνει σε μια υπερπραγματικότητα που δεν έχει καμία σχέση με το πραγματικό υπόβαθρο που τη γέννησε. Ο σημαντικότερος ίσως Ισπανός συγγραφέας -αν και εύκολα θα μπορούσε να στριμωχτεί κάτω από την ετικέτα του συγγραφέα αστυνομικών ιστοριών-, έχοντας το χάρισμα του αλχημιστή, μεταμορφώνει το υλικό του, που στα χέρια ενός άλλου συγγραφέα θα γινόταν μια ακόμη αστυνομική ιστορία περιορισμένου βεληνεκούς και ενδιαφέροντος, σε πραγματική οντολογική μελέτη της ανθρώπινης ύπαρξης. Και τι άλλο είναι το λογοτεχνικό παιχνίδι από μια ευγενή ιστορία μεταμορφώσεων;

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή: ένας μεγιστάνας, με λογοτεχνικές ανησυχίες και ιδιοτελείς σκοπούς, έχει θεσμοθετήσει ένα λογοτεχνικό βραβείο με ασυνήθιστα υψηλό έπαθλο. Ολα ξεκινούν, εκτυλίσσονται και τελειώνουν τη βραδιά της απονομής του βραβείου, στην γκροτέσκα ατμόσφαιρα ενός πολυτελούς ξενοδοχείου της ισπανικής πρωτεύουσας -το γκροτέσκο είναι μία από τις αγαπημένες εμμονές του Ισπανού συγγραφέα.

Ο Λάθαρο Κονεσάλ, ο μεγιστάνας που αθλοθέτησε το λογοτεχνικό βραβείο, βρίσκεται δηλητηριασμένος σε μία από τις σουίτες του πολυτελούς ξενοδοχείου. Από το σημείο αυτό κι ύστερα αρχίζει ένας δαιμονικός χορός προσώπων, που θυμίζει σε πολλά την ελληνική πραγματικότητα: πολυμήχανοι υπουργοί, αλαζόνες και με πολλή αυτοπεποίθηση -χωρίς ουσιαστικό λόγο- συγγραφείς, πλούσιοι μαικήνες των τεχνών χωρίς γνώσεις, σύζυγοι του ενός που γίνονται ερωμένες του άλλου, εκδότες, δημοσιογράφοι προσπαθούν να εξιχνιάσουν, αναλογιζόμενοι τις συνέπειές του, το φόνο.

Ο Μονταλμπάν αρέσκεται σε μια ιδιόρρυθμη υβριδική γραφή, μείγμα υψηλόφρονης λογοτεχνίας και λαϊκής αφήγησης, όπου λόγια μυθιστοριογραφικά στοιχεία (αποσπάσματα ποιημάτων και λοιπών κειμένων, ένας σαρκαστικός φιλοσοφικός σχολιασμός κ.λπ.) συμφύρονται με άλλα, σαφώς λαϊκά (καθημερινοί, «μάγκικοι» διάλογοι, εκτεταμένη χρήση της αργκό κ.λπ.). Και βέβαια όλα αυτά με φόντο τις μόνιμες εμμονές του, οι οποίες επανέρχονται στο «Βραβείο», όπως είναι η τραυματισμένη σχέση του με την πολιτική (ύστερα από μια μακρόχρονη προσωπική θητεία στην Αριστερά), η παρεμβολή ξένων κειμένων στο σώμα του μυθιστορήματος, το πανταχού παρόν γκροτέσκο κ.λπ.

Αν όμως θέλει κανείς να ανιχνεύσει την ουσιαστικότερη φύση των συγγραφικών εμμονών, θα πρέπει να τις απομονώσει από το ψυχολογικό υπόβαθρο που τις γεννάει και τον ψυχολογικό μηχανισμό μέσω του οποίου εκδηλώνονται. Οι λογοτεχνικές εμμονές θα έμεναν χωρίς λογοτεχνικό ενδιαφέρον αν ήταν απλώς το γέννημα μιας ιδιωτικής ψυχοπαθολογίας. Χρειάζεται να πλουτιστούν με μια συμβολική φόρτιση -αποτέλεσμα συχνά της επανάληψης και της εναλλαγής-, όπως συμβαίνει, π.χ., στον Μονταλμπάν με την εμμονή του για τον Νότο ως τόπο ποιητικής φυγής, ώστε να εισέλθουν στην περιοχή του λογοτεχνικού ενδιαφέροντος.

Ολο το μυθιστόρημα εξελίσσεται σε δύο παράλληλες χρονικές δομές: η μία, η κεντρική, είναι αμέσως μετά το θάνατο του Κονεσάλ, και η άλλη, η δευτερεύουσα, αμέσως πριν εκείνος πεθάνει. Αυτή η παράλληλη ανάπτυξη επιτρέπει στο συγγραφέα να παίξει ένα προσφυές παιχνίδι ανάμεσα στο «πριν» και το «μετά», ανάμεσα στην παρουσία («ωσεί παρών») και την απουσία («αμετάκλητα απών») του πρωταγωνιστή του.

Και μιας και μιλήσαμε για τις χρονικές δομές του μυθιστορήματος, ας μας επιτραπεί μια παρένθεση που αφορά γενικότερα στο ζήτημα της αφηγηματικής στρατηγικής στο μυθιστόρημα.

Το σύγχρονο μυθιστόρημα, υπό την επήρεια πότε ενός εκβιασμένου μοντερνισμού και πότε ενός σκληροπυρηνικού, αρτηριοσκληρωμένου ρεαλισμού, είχε (έχει) εκφυλιστεί -σε όχι λίγες περιπτώσεις- σε απλό ζήτημα αφηγηματικής στρατηγικής, ενώ η ουσία του -η παραγωγή νοήματος- είχε (έχει) αντικατασταθεί από μια ευρηματική, πλην όμως κενή περιεχομένου αφηγηματολογία. Ως αντίδραση σ' αυτή την τάση, πολλοί συγγραφείς στράφηκαν σε απλούστερες, έως ανύπαρκτες, αφηγηματικές στρατηγικές, φτάνοντας στο άλλο άκρο: τη μυθιστοριογραφική αφέλεια, όπου μοιάζει να αρκεί μια ατάκτως ερριμμένη -καλή ή κακή- ιστορία. Κι όμως η λύση, υπό το φως των εξελίξεων που έχουν διαμορφώσει το σύγχρονο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα κατά την τελευταία εικοσαετία, είναι απλή: ίσες δόσεις ιστορίας και στρατηγικής, συνδυασμένες με την πιο κρίσιμη ίσως συγγραφική αρετή: την καχυποψία.

Ας επανέλθουμε όμως στο «Βραβείο»: καθώς εναλλάσσονται οι δύο χρόνοι του μυθιστορήματος, ξετυλίγεται το νήμα της ζωής και της σταδιοδρομίας του Κονεσάλ, και μαζί του μια μικρή αλλά εύγλωττη πτυχή της ισπανικής -και οποιασδήποτε ευρωπαϊκής- κοινωνίας: διαπλοκές, ίντριγκες, μηχανορραφίες και, στο περιθώριό τους, φτωχός -αλλά όχι γι' αυτό λιγότερο υπεύθυνος- συγγενής, ο κόσμος της λογοτεχνίας, περίπου όπως είναι παντού: πτωχαλαζών και κενόδοξος.

Προς το τέλος, όταν όλα οδεύουν προς την εξιχνίαση του φόνου, η κυριαρχική φιγούρα του ντετέκτιβ Καρβάλιο ξεδιαλύνει τις αμφιβολίες τόσο για το φόνο όσο και για το φονιά. Ωστόσο το διχασμένο τέλος που επιβάλλει ο ίδιος ο συγγραφέας υπερκερνά το τέλος που επιβάλλει ο ήρωάς του, αποφεύγοντας έτσι την πεπατημένη των αστυνομικών διηγήσεων. Και με το πρόσθετο τέλος, εν είδει επιλόγου, καθιστά τη λύση του δράματος απολύτως αινιγματική.

Εν κατακλείδι: με το «Βραβείο» ο Μονταλμπάν δεν επαναπαύεται στις αφηγηματικές του δάφνες ούτε στην κατακτημένη προ πολλού τεχνική του, αλλά συνεχίζει να ερευνά, να αναζητεί, να πειραματίζεται -και αυτό όχι μόνο στο πεδίο της αφηγηματικής στρατηγικής. Και μολονότι διατηρεί τον ίδιο κεντρικό ήρωα και επαναλαμβάνει τις εμμονές του, καταφέρνει να κερδίσει την κρίσιμη για κάθε συγγραφέα μάχη της ανανέωσης.

Η μετάφραση της Βέρας Δαμόφλη, σε στρωτά ελληνικά, αποδίδει ρεόντως και με επάρκεια το κείμενο.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/07/2003