Οι επιστήμονες που διαμόρφωσαν τον κόσμο μας

Ποιός δεν θα ήθελε να γνωρίζει γιατί η σχέση Ε=mc2 του Αϊνστάιν είναι τόσο σημαντική ή γιατί η αρχή της αβεβαιότητας του Χάιζενμπεργκ είναι τόσο διάσημη; Όμως, γνώσεις που αποκτήθηκαν κάποτε στο σχολείο ή το Πανεπιστήμιο χάθηκαν στη πορεία.
Το βιβλίο αυτό περιλαμβάνει τα 70 σημαντικότερα πρόσωπα της ιστορίας της επιστήμης: τους ανθρώπους που άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, το σύμπαν, αλλά και τον εαυτό μας. Αποκαλύπτει τη ζωή τους, τα προσωπικά τους κίνητρα και τη συνεισφορά τους στην επιστήμη. Το υλικό εμφανίζεται με την πρώτη ματιά και παρουσιάζεται με ξεκάθαρο, διδακτικό και κατανοητό τρόπο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ολες οι ριζοσπαστικές ανακαλύψεις βασίστηκαν σε μια μεγαλοφυώς απλή ιδέα. Αυτή αρχικά φάνηκε τρελή. Στη συνέχεια όμως άλλαξε τον κόσμο μας. Ολοι ξέρουμε το όνομά της, αλλά το να πούμε με δυο λόγια τι ήταν αυτό που ανακάλυψε ο επιστήμονας, σε τι συνθήκες του ήρθε η επιφοίτηση, ποιες αλυσιδωτές αντιδράσεις προκάλεσε, αυτό δεν είναι απλό. Τα 70 σημαντικότερα ονόματα του ανθρώπινου πνεύματος - μια προσωπική επιλογή, εννοείται - παρουσιάζει ο Pete Moore στο βιβλίο του, με τρεις σελίδες για την κάθε περίπτωση «μεγάλης ιδέας». Από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ως τον Μαρξ και τον Φρόιντ και με κάποιους όχι τόσο γνωστούς ενδιαμέσως, τα πρόσωπα και οι ιδέες τους κλείνονται σε κουτάκια, χρονολόγια, πίνακες συνεργατών, φωτογραφίες και ντοκουμέντα.

Κατ' αρχάς πρέπει να ξεκαθαρίσει το τοπίο των ανακαλύψεων από την αρχαιότητα ως σήμερα. Δεχόμαστε λοιπόν ότι δύο κόσμοι, «Ο κόσμος γύρω μας» και «Ο κόσμος μέσα μας», εξιχνιάζονται με αλλεπάλληλα επιτεύγματα του ανθρώπινου νου, και αυτοί συγκροτούν τις δύο ενότητες του βιβλίου. Στην πρώτη συναντούμε τους πρωτοπόρους των γνωστικών περιοχών H φύση της Φύσης, H δομή της Φύσης, H Γη, Το Σύμπαν, Μαθηματικά, Εφεύρεση και Καινοτομία και στη δεύτερη ενότητα τους πρωτεργάτες στις περιοχές Εξέλιξη και Γενετική, Το ανθρώπινο σώμα, Ο εγκέφαλος. Το βιβλίο διαβάζεται συνολικά ή αποσπασματικά, άτακτα ή μεθοδικά. H αξία του βρίσκεται όχι σε μια εις βάθος γνώση της κάθε ανακάλυψης αλλά στην εξελικτική δυναμική των ανακαλύψεων· στον συσχετισμό των ιδεών και των επιστημόνων μεταξύ τους· το βαρύ πυροβολικό της επιστήμης σε ομοβροντία.



Οι «τρελοί» επιστήμονες



Ετσι οι πληροφορίες που δίνονται για τον κάθε επιστήμονα εκτείνονται από το έργο του ως το περιβάλλον του, τον χαρακτήρα του, τα ερεθίσματα που είχε και τις αντιδράσεις που προκάλεσε. Τι τύπος ήταν ως άνθρωπος; Ηταν, από ό,τι είμαστε τουλάχιστον σε θέση να γνωρίζουμε, ασυμβίβαστος, ενεργητικός, ευερέθιστος; Με ποιους συνεργάστηκε; Ποιες χώρες και ποιες ερευνητικές ομάδες συμμετείχαν στον ίδιο αγώνα με υποτροφίες και πειράματα; Διάστικτες οι φωτογραφίες εποχής, που μπορεί να απεικονίζουν ένα εργαστήρι με το ανθρώπινο δυναμικό του, μια πρώτη διάλεξη για την υστερία με μέλη της αριστοκρατίας να χαζεύουν το θέαμα, το ιστιοφόρο που πραγματοποίησε ένα πειραματικό ταξίδι, το περιφραγμένο λιβάδι με τα σκυλιά του Παβλόφ, με εισαγωγική πάντα φωτογραφία το πορτρέτο του «τρελού» επιστήμονα, όλα όσα θα μπορούσαν να δώσουν την ιδεολογική ατμόσφαιρα της εποχής. Γιατί κανένας δεν ξεφύτρωσε μόνος του, από το πουθενά. Ενα μυαλό μονάχο δεν αρκεί για να γίνουν διανοητικά άλματα.

Καθώς τα πρόσωπα και οι ιδέες διαδέχονται το ένα το άλλο, οι συστάσεις ξεκινούν κάθε φορά με μια διασύνδεση με το παρελθόν. Ισως μας αιχμαλωτίσει αίφνης η φωτογραφία του σχετικά αγνώστου Φρέντερικ Μπάντινγκ, με το τσιγάρο στο ένα χέρι και το στυλό στο άλλο, σκυμμένου σε χαρτιά πάνω στο γραφείο του. Τι βρήκε αυτός ο συνηθισμένος τύπος; «Πριν από τέσσερις χιλιάδες χρόνια οι Αιγύπτιοι περιέγραψαν μια θανατηφόρα ασθένεια» μας πληροφορεί εν ψυχρώ ο συγγραφέας κάτω από τη φωτογραφία. «Πριν από δύο χιλιάδες χρόνια οι έλληνες φιλόσοφοι Κέλσος (π. 170) και Αραιτέος (π. 150) την αποκάλεσαν διαβήτη, όμως μόλις το 1921 η αιτία της ασθένειας αυτής ανακαλύφθηκε και δόθηκε λύση» έρχεται η συνέχεια και ήδη αντιληφθήκαμε σε ποια αλυσίδα γνώσης μπήκε ο Μπάντινγκ, ο οποίος μαζί με άλλους τρεις καναδούς επιστήμονες ανακάλυψε την ινσουλίνη. Ισως ο εφευρέτης της πενικιλίνης Αλεξάντερ Φλέμινγκ, που προηγείται στην ανθολόγηση, είναι ευρύτερα γνωστός, πόσοι ξέρουν όμως πως έκανε την ανακάλυψή του όταν είδε μούχλα στο γραφείο ενός διπλανού επιστήμονα; Μπορούμε να τους συγκρίνουμε, να τους αντιδιαστείλουμε, να τους γνωρίσουμε λίγο καλύτερα.



Το πείσμα των... σωματιδίων



H κατ' εξοχήν περίπτωση μιας διασήμως άγνωστης μεγάλης ιδέας και του πατέρα της είναι η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, η μυστηριώδης εξίσωση που δίνει τόσο τον τίτλο του πρωτοτύπου στο βιβλίο του Pete Moore («Ε=mc2. The Great Ideas that Shaped our World») όσο και το εξώφυλλο με τη γνωστή φωτογραφία του Αϊνστάιν να γράφει στον μαυροπίνακα τη σχέση Ε=mc2. «Τίποτε καινούργιο δεν εφευρέθηκε» μας αιφνιδιάζει ο Moore ξεκινώντας μια εισαγωγή στο βιβλίο του. «Τα σωματίδια συνέχισαν να συμπεριφέρονται με τον ίδιο απαράλλακτο τρόπο. Γι' αυτόν τον λόγο το Σύμπαν παρέμεινε ίδιο όπως ήταν πάντα. Εμείς όμως αλλάξαμε. Καθώς τα μυστήρια της κβαντομηχανικής άρχισαν να αποκαλύπτονται μπροστά στα ανήσυχα μυαλά μας, η άποψη του ανθρώπου για το Σύμπαν άλλαξε μια για πάντα». Τα σωματίδια υπήρχαν πάντα αλλά εμείς γνωρίσαμε την ύπαρξή τους μετά από εκείνη την ημέρα. Ο Αϊνστάιν είναι μόνον ένας από τους υπόλοιπους 70 στις σελίδες που ακολουθούν. Ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο χώρο περιλαμβάνει. Εβαλε και αυτός ένα σκαλοπατάκι στην κλίμακα της προόδου.

Ο Pete Moore έφτιαξε το top 70 των επιστημόνων. Ανετα θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι λείπουν άλλοι πέντε ή 15, ότι ο τάδε είναι σημαντικότερος από τον δείνα, να κάνει τέλος πάντων μια δική του επιλογή μεγάλων επιστημόνων ή μεγάλων ιδεών. Επίσης θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι τρεις σελίδες με την εικονογράφησή τους δεν αρκούν για να δοθεί επαρκώς ένας άνθρωπος, το έργο του και η εποχή του. Αλλά ποιος έχει χρόνο για περισσότερα; Ηδη έχουμε δρομολογήσει τη συνέχεια της αλυσίδας των μεγάλων ιδεών. Σε ένα-δύο χρόνια το βιβλίο του Moore θα χρειάζεται σίγουρα παράρτημα.



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-10-2003