Κοινωνιολογία και ανθρωπολογία

"Λίγες διδασκαλίες παρέμειναν τόσο εσωτερικές ενώ συνάμα άσκησαν τόσο βαθιά επιρροή όσο εκείνη του Marcel Mauss. Μόνο όσοι γνώρισαν και άκουσαν τον Mauss μπορούν να αποτιμήσουν το χρέος τους απέναντί του· μια σκέψη πυκνή και γι' αυτό ενίοτε αδιαπέραστη, γεμάτη όμως αναλαμπές, με περιστροφικά διαβήματα που έμοιαζαν με εκτροπές τη στιγμή ακριβώς που η πιο απροσδόκητη διαδρομή οδηγούσε στην καρδιά του προβλήματος. Η επίδραση του Mauss δεν περιορίστηκε μόνο στους εθνογράφους, μηδενός εξαιρουμένου, αλλά επεκτάθηκε τόσο στους γλωσσολόγους, ψυχολόγους, ιστορικούς θρησκειών και ασιατολόγους, όσο και στον τομέα των κοινωνικών και των ανθρωπιστικών επιστημών" (Levi-Strauss).

Εξετάζοντας τις "Σχέσεις της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας", στο πρώτο από τα τέσσερα άρθρα του τόμου αυτού, ο Mauss προσανατολίζεται στη μελέτη "γεγονότων η κοινωνική φύση των οποίων διαπλέκεται άμεσα με τη βιολογική φύση του ανθρώπου". Ένα τέτοιο δείγμα, μια ακραία περίπτωση της συλλογικής υποβολής πάνω στο άτομο, παρουσιάζεται στο "Φυσικό αποτέλεσμα της ιδέας του θανάτου". Ο ίδιος προβληματισμός γύρω από τη σχέση ομάδας και ατόμου διέπει και τις "Τεχνικές του σώματος", καθώς διαπιστώνει ότι κάθε κοινωνία επιβάλλει στο άτομο μια αυστηρά προσδιορισμένη χρήση του σώματός του. Στην "Έννοια του προσώπου", τέλος, ιχνογραφεί τη βαθμιαία ανάπτυξη μιας κατηγορίας που έχουμε καταλήξει να θεωρούμε φυσική.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα γραπτά του Marcel Mauss (1872-1950) αντιπροσωπεύουν μία από τις ευτυχέστερες στιγμές στην ιστορία της επιστήμης που λέμε Κοινωνική Ανθρωπολογία. Μας εντυπωσιάζουν ακόμα σήμερα η βαθύτητα και η σφαιρικότητα, συνδυασμένες μ' ένα μοναδικό άρωμα ζωντάνιας και αμεσότητας (ακόμη πιο ανεξήγητο αν ληφθεί υπόψη ότι ο Mauss δεν υπήρξε ποτέ εθνογράφος πεδίου), που κάνουν αυτά τα σύντομα και μάλλον ελλειπτικά κείμενα να ξυπνούν μέσα μας τη νοσταλγία για μια ποιότητα η οποία έχει χαθεί από τους ανθρωπολόγους των ημερών μας, με τον ανιαρό τους επιστημονισμό και τη στείρα εξειδίκευση: νοσταλγία για τις ημέρες που η Ανθρωπολογία ήταν ακόμη μια νέα επιστήμη γεμάτη δυνατότητες, όταν οι μεγάλες ανακαλύψεις και οι μεγάλες ιδέες ήταν ακόμη μπροστά της. Ο,τι πιο γόνιμο έχει έκτοτε προσφέρει η ανθρωπολογική σκέψη προαναγγέλλεται ήδη με κάποιον τρόπο στο προδρομικό έργο του Marcel Mauss, αλλά επίσης υπάρχουν ακόμα εδώ ενοράσεις που ξεχάστηκαν, στις οποίες θα έκανε ίσως καλά η σύγχρονη ανθρωπολογία να επανεμβαπτίζεται από καιρού εις καιρόν ως διορθωτικό για πολλά σημερινά της αδιέξοδα.

Με την έκδοση αυτή μπορούμε να πούμε ότι το σημαντικότερο μέρος του έργου του Marcel Mauss υπάρχει πλέον στα ελληνικά: έχει προηγηθεί μια φροντισμένη επανέκδοση του Σχεδιάσματος μιας γενικής θεωρίας για τη μαγεία (από τον ίδιο εκδοτικό 2003), οι κλασικές Μορφές πρωτόγονης ταξινόμησης που ο Mauss έγραψε μαζί με το θείο του και συνεργάτη Emil Durkheim (Gutenberg 2001), και βεβαίως η πρώτη πριν από αρκετά χρόνια έκδοση του Δώρου. Μορφές και λειτουργίες της ανταλλαγής στις πρωτόγονες κοινωνίες («Καστανιώτης», 1977).

Και ο απολογισμός αυτός είναι επίσης μια ευκαιρία να συνειδητοποιήσουμε τι χρωστάμε στον Θεόδωρο Παραδέλλη, άψογο μεταφραστή είτε επιμελητή των περισσότερων από αυτές τις εκδόσεις. Δάσκαλος ο ίδιος της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, είναι από τους ελάχιστους της πανεπιστημιακής συντεχνίας που δεν περιφρόνησαν το κοπιώδες και άδοξο έργο της μετάφρασης· σκύβοντας με υπομονή και αγάπη εδώ και πολά χρόνια πάνω από θεμελιώδη κείμενα της επιστήμης του -η μετάφραση της Ερμηνείας των πολιτισμών του Geertz («Αλεξάνδρεια» 2002) είναι ένας άλλος πρόσφατος μεταφραστικός του άθλος- δεν έχει πάψει να δίνει ένα μάθημα μεταφραστικής αρμοδιότητας που θα ήταν ευτυχές αν μπορούσε να παραδειγματίσει πολλούς Ελληνες ακαδημαϊκούς.

Ο τόμος αυτός, επιλογή από τη συγκεντρωτική έκδοση των «Presses Universitaires de France» (1950), περιέχει τέσσερα χαρακτηριστικά κείμενα του Mauss- όλα βασισμένα σε διαλέξεις που δόθηκαν κατά τη δεκαετία του 1920- μαζί με τη βαρυσήμαντη «Εισαγωγή» του Claude Levi-Srauss (που πρωτοεμφανίστηκε επίσης σ' εκείνη την έκδοση). Η προβληματική των κειμένων, όπως θα δούμε αμέσως, είναι συναφής και περιστρέφεται γύρω από ζητήματα που καλύπτουν την ενδιάμεση ζώνη μεταξύ των κοινωνικών επιστημών και της Ψυχολογίας: το «Φυσικό αποτέλεσμα της υποβαλλόμενης από τη συλλογικότητα ιδέας του θανάτου πάνω στο άτομο» εξετάζει τις μορφές ανεξήγητου θανάτου ως επακόλουθο παραβίασης των ταμπού ή πράξεων μαγγανείας στους Μαλαιοπολυνήσιους· το «Μια κατηγορία του ανθρώπινου νου: η έννοια του προσώπου· η έννοια του εαυτού» εξετάζει την ιστορική γένεση της ιδέας του εαυτού, η οποία σήμερα μας φαίνεται σχεδόν φυσική· οι «Τεχνικές του σώματος» συζητούν την εγγραφή κοινωνικών συμβολισμών και κωδικών στις ίδιες τις σωματικές λειτουργίες και έξεις των ανθρώπων, ενώ το κείμενο που επιγράφεται «Πραγματικές και πρακτικές σχέσεις της Ψυχολογίας και της Κοινωνιολογίας» συνιστά ακριβώς έναν επιστημολογικό αναστοχασμό πάνω στα δυσδιάκριτα όρια των δύο επιστημών.

Μια μεγάλη αντιπαράθεση ανάμεσα στην Ψυχολογία και την Κοινωνιολογία, πρέπει να θυμόμαστε, είχε κορυφωθεί στη Γαλλία ακριβώς στα χρόνια του Marcel Mauss, η οποία αποκρυσταλλώθηκε εντέλει στη συζήτηση για τις «συλλογικές αναπαραστάσεις». Η σχολή του Durkheim επιμένει γενικά στην προτεραιότητα του κοινωνικού για τη μορφοποίηση αυτών των μυστηριωδών οντοτήτων που μοιάζουν να ασκούν μαγική επιρροή τόσο στα άτομα όσο και στις συλλογικότητες. Ο Mauss θα δείξει εδώ ότι αν οι «συλλογικές αναπαραστάσεις» συνιστούν την τομή των ενδιαφερόντων ψυχολογίας και κοινωνιολογίας, η Ψυχολογία από τη μία μεριά επεκτείνεται σε φαινόμενα που δεν αφορούν αποκλειστικώς τον άνθρωπο, ενώ η Κοινωνιολογία από την άλλη ενδιαφέρεται για ανθρώπινα φαινόμενα πέρα από τις «συλλογικές αναπαραστάσεις»: μορφολογικά φαινόμενα της κοινωνικής ζωής με απτή και σχεδόν υλική ύπαρξη, στατιστικά δεδομένα ποσοτικού και αφηρημένου χαρακτήρα, ιστορικά τέλος φαινόμενα που χαρακτηρίζουν το διακριτά ανθρώπινο στοιχείο του πολιτισμού και της παράδοσης. Το κυριότερο χρέος της Κοινωνιολογίας στην Ψυχολογία που είναι πρόθυμος να αναγνωρίσει έγκειται σε έναν αριθμό εννοιών -όπως αυτές της ψύχωσης, του συμβόλου, του ενστίκτου κ.ά.- πάνω στις οποίες ο κοινωνιολόγος είναι αναγκασμένος να σκεφτεί με τα δικά του μέσα. Ιδίως η έννοια του συμβόλου και της συμβολικής δραστηριότητας του ανθρώπινου πνεύματος αποδεικνύεται τεράστιας σημασίας για τον κοινωνικό επιστήμονα, και ειδικώς τον ανθρωπολόγο- και στο σχολιασμό αυτού του σημείου δεν μπορούμε να μη θαυμάσουμε ακόμα μία φορά τη διορατικότητα του Mauss, ο οποίος, προλαμβάνοντας θα έλεγε κανείς το ρηχό κονστρουκτιβισμό αξιοσημείωτης μερίδας των μελλοντικών ανθρωπολόγων, θα τονίσει με μεγάλη σαφήνεια ότι τα ίδια τα σύμβολα πρέπει να κατανοούνται ως κάποιου είδους «επεκτάσεις των ενστίκτων» (σελ. 84).

Ο Mauss έχει γενικά μια οξύτατη επίγνωση του πόσο βαθιά και αδιαχώριστα συνυφαίνονται φυσικά και κοινωνικά (πολιτισμικά) φαινόμενα. Το δοκίμιό του για τις «τεχνικές του σώματος» δείχνει ακριβώς σε τι τεράστιο εύρος λειτουργιών και δραστηριοτήτων -τεχνικές της γέννησης και της μαιευτικής, ανατροφή και διατροφή του βρέφους και του παιδιού, μυητικές ασκήσεις της εφηβείας, τεχνικές του ύπνου, της ανάπαυσης, της δραστηριότητας και της κίνησης, του βαδίσματος, του τρεξίματος, του χορού, της κολύμβησης, του σκαρφαλώματος και της αναρρίχησης, τρόποι του φαγητού και του ποτού, μορφές αποπάτησης, ερωτικές και αναπαραγωγικές τεχνικές- ο πολιτισμός επεμβαίνει στην ίδια τη φυσιολογία του ανθρώπινου σώματος, αυτού του πρωταρχικού και καθολικά παρόντος εργαλείου. Στο δοκίμιο για την υποβαλλόμενη από τη συλλογικότητα ιδέα του θανάτου» δείχνει ένα ακόμη πιο εκπληκτικό γεγονός: πώς ιθαγενείς με ακατάβλητη σωματική ρώμη και στο αποκορύφωμα της νεότητας ή της υγείας μπορούν να συρρικνωθούν και σε λίγες ημέρες να πεθάνουν, χάρη και μόνο στο γεγονός ότι η συλλογικότητα τούς υποβάλλει την ιδέα του αναπόδραστου θανάτου ως συνέπεια ορισμένων πράξεων. Δικαίως λοιπόν θα καταλήξει στη διαπίστωση ότι «το στρώμα της ατομικής συνείδησης ανάμεσα στο κοινωνικό και το σωματικό» -το στρώμα δηλαδή που διεκδικεί για λογαριασμό της η ψυχολογία- «είναι εξαιρετικά λεπτό» (σελ. 75), σχεδόν δυσδιάκριτο.

Απευθυνόμενος και πάλι στους ψυχολόγους, ο Mauss θα υποδείξει τρία περαιτέρω σημεία που απαιτούν τη συνδυασμένη διερεύνηση. Το πρώτο, όπως θα μπορούσε να διατυπωθεί, είναι η μετάβαση από τον τύπο του «ολικού ανθρώπου» που είναι ο λεγόμενος πρωτόγονος (στην ουσία, οι λαϊκές τάξεις των δυτικών κοινωνιών μπορούν να περιληφθούν σε αυτή την κατηγορία, παρατηρεί ο Mauss) στον τύπο του «διττού ανθρώπου», του εναντιούμενου στις ενστικτώδεις πλευρές της ύπαρξής του, που έχει γίνει ο άνθρωπος των δυτικών ελίτ. Το δεύτερο θα ήταν μία σε βάθος διερεύνηση του φαινομένου της προσδοκίας, έννοιας η οποία φαίνεται να παίζει τεράστιο ρόλο στα κοινωνικά φαινόμενα, όπως έχει φτάσει να τα κατανοεί η σχολή των Durkheim και Mauss. Υπάρχει, τέλος, ένα ζήτημα που απασχολεί ανέκαθεν τον Mauss και είναι ακριβώς το ζήτημα των κατηγοριών της ανθρώπινης σκέψης. Παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες της φιλοσοφίας να συντάξει οριστικούς καταλόγους, φαίνεται ότι οι κατηγορίες με τις οποίες οι άνθρωποι συλλαμβάνουν τον κόσμο τους είναι απεριόριστες και -κυρίως- δεν είναι από καταβολής δεδομένες αλλά συνιστούν προϊόντα ιδιάζουσας ιστορικής γένεσης. Αν το πρόγραμμα διερεύνησης αυτής της ιστορίας βρίσκεται ακόμη στα πρώτα του βήματα, ένα λαμπρό παράδειγμα μας δίνει εδώ ο Mauss εξετάζοντας στο ομώνυμο δοκίμιο τη γένεση της κατηγορίας του «εαυτού»: από τον κοινωνικό ρόλο συνδεδεμένο με το ταξινομικό και τελετουργικό όνομα στους Αυστραλούς και στους Ινδιάνους της Βορειοδυτικής Ακτής, στη λατινική έννοια του «προσώπου» ως σταθερού υποκειμένου του δικαίου, και απο εκεί στη στωική και χριστιανική ιδέα μιας εσωτερικής και αναλλοίωτης ψυχικής ουσίας, παρακολουθούμε τις δραματικές μεταμορφώσεις μιας ιδέας πλασματικά οικείας, στα ίχνη μιας ευρύτερης ιστορίας που μπορεί επίσης να ανασυσταθεί.

Το εισαγωγικό δοκίμιο του Levi-Strauss, που περιλαμβάνεται επίσης στον τόμο, είναι κάτι παραπάνω από μια απλή αποτίμηση του έργου του Marcel Mauss. Εδώ ο δομιστής ανθρωπολόγος, που υπερηφανεύεται να θεωρεί τον εαυτό του μαθητή του Mauss, θα αναπτύξει για πρώτη φορά μερικές από τις προσωπικές του ιδέες, με μακράν σημαντικότερη τη θεωρία περί του «κυμαινομένου σημαίνοντος» (σελ. 46-59): τελετουργικές λέξεις με απροσδιόριστη σημασιακή τιμή, στις οποίες μπορούμε να ανιχνεύσουμε τις ίδιες τις πηγές της γλώσσας και, αφότου το έργο της σταθεροποίησης των σημασιών έχει επιτελεστεί μεσ' από τις αργές και κοπιώδεις κατακτήσεις της γνώσης, μια διαρκή παρακαταθήκη μεταφορικότητας που καθιστά δυνατή όχι μόνο τη μαγεία ή τη θρησκεία, αλλά στον ίδιο βαθμό επίσης την ποίηση και την τέχνη.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/07/2004