Οδοί της γνώσης και της πλάνης

Το φιλοσοφικό ποίημα "Περί Φύσεως" του Παρμενίδη δικαιούται πολλά πρωτεία:



- Στο σύνολο των κειμένων της "Προσωκρατικής" φιλοσοφία (6ος και 5ος αιώνας π. Χ.) που έχουν αποσπασματικά διασωθεί, οι περίπου 150 στίχοι του Παρμενίδειου ποιήματος έχουν τη μεγαλύτερη λογική και θεματική συνοχή.

- Το κεντρικό απόσπασμα (61 στίχοι) αποτελεί το αρχαιότερο δείγμα εκτενούς απαγωγικού συλλογισμού, όχι μόνο στην ιστορία της φιλοσοφίας αλλά και στην ιστορία των επιστημών, και γενικά στην ιστορία του πνεύματος.

- Το ποίημα είναι αδιαμφισβήτητα το πρώτο συνειδητά διατυπωμένο κείμενο στην ιστορία της μεταφυσικής, και ειδικά της οντολογίας.

- Η λογικά αυστηρή απαγωγή των ιδιοτήτων του "όντος" που ο Παρμενίδης απήγγειλε αναδείχθηκε καθοριστική όχι μόνο για την εξέλιξη της Προσωκρατικής φιλοσοφίας του 5ου αιώνα αλλά και για τη λογική συγκρότηση του μεταφυσικού στοχασμού του Πλάτωνος και, ακόμη, του Αριστοτέλη.



Η μελέτη κυκλοφόρησε το 1970 στα αγγλικά με τον τίτλο The Route of Parmenides: A Srudy of World, Image, and Argument in the Fragments (New Heaven & London: Yale University Press). Σ' αυτή της τη μορφή, η μελέτη έχει αναγνωριστεί διεθνώς, στις τρεις δεκαετίες που έχουν μεσολαβήσει, ως ένα από τα ουσιωδέστερα βοηθήματα στην έρευνα για τον Παρμενίδη. Συνδυάζοντας τις προσεγγίσεις της φιλολογικής και της φιλοσοφικής ανάλυσης, ο συγγραφέας εξιχνιάζει τη μορφολογική δομή των εικόνων και μεταφορών του ποιήματος ως κλειδί για την ερμηνεία της λογικής δομής των εννοιών και των επιχειρημάτων του πρωτοπόρου φιλόσοφου της Ελέας. Σε βάθος ερευνώνται οι σχέσεις με την παράδοση του αρχαίου έπους, και συγκεκριμένα της Οδύσσειας. Το απρόσωπο έστιν του Παρμενίδη ερμηνεύεται ως λογικο-συντακτικό άνυσμα, ως "οδός" που συνδέει τη φαινομενική μορφή των πραγμάτων με την εσώτερη θεωρητική τους ταυτότητα. Το φιλοσοφικό άγγελμα του Παρμενίδη παίρνει, επομένως, χαρακτήρα αυστηρά "κριτικό" και μεθοδολογικό. Η έκθεση που αναπτύσσει ο Παρμενίδης της "Δόξης", του παραπλανημένου δόγματος των βροτών, ερμηνεύεται ως σχήμα εσκεμμένης φιλοσοφικής ειρωνείας, έτσι ώστε η Δόξα να λειτουργήσει ως σημασιολογικό υπόμνημα για την ορθή κατανόηση του δόγματος της Αληθείης. Εκτός από τη συμβολή τους στη διερεύνηση του Παρμενίδειου στοχασμού, δύο ειδικά κεφάλαια έχουν γενικότερο ενδιαφέρον, προσφέροντας λογική ανάλυση των αρχαιοελληνικών εννοιακών πλεγμάτων δοκείν/δόξα και πείθειν/πειθώ/πίστις.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Η γέννηση της δραστηριότητας που καλούμε φιλοσοφία λέμε σήμερα ότι γεννήθηκε από τους Ελληνες στοχαστές των μικρασιατικών παραλίων και της Κάτω Ιταλίας, τους λεγόμενους Προσωκρατικούς, και είναι συνηθισμένο να περιγράφεται σαν μια διαδικασία μετάβασης «από το μύθο στο Λόγο». Ο μύθος είναι βεβαίως ήδη μια μορφή λόγου και η κοινωνική ανθρωπολογία των ημερών μας έχει κάνει πολλά για να μας εξοικειώσει μ' αυτή την ιδέα. Δεν πρόκειται λοιπόν για μια ηρωική μετάβαση από το σκοτάδι της πλάνης στο φώς της αλήθειας, αλλά για μια μακρόχρονη και σταδιακή μεταμόρφωση των χρήσεων και των αποκρυσταλλωμένων μορφών λόγου με τις οποίες οι ανθρώπινες κοινότητες έδιναν ανέκαθεν νόημα στον κόσμο τους: μεταμόρφωση που υπαγορεύτηκε από, και ακολούθησε στενά, τις δραματικές αλλαγές των κοινωνικών συνθηκών ανάμεσα στον 11ο και τον 6ο π.Χ. αιώνα, εποχή η οποία είδε την οριστική παγίωση ενός ιστορικού κόσμου που μιλούσε την ελληνική και τη δημιουργία ενός νέου κοινωνικού μορφώματος, του άστεως.

Σχετικά με την προέλευση του ίδιου του μύθου δύο πράγματα πρέπει να θυμόμαστε: πρώτον, ότι ήταν παντού συναρθρωμένος, στις απαρχές του τουλάχιστον, με μια ιδιότυπη συλλογική πρακτική την οποία καλούμε τελετουργία, δεύτερον, ότι μας προσφέρεται συστηματικά αρθρωμένος σε μορφές αφηγηματικού λόγου που έχουν μεν χρησμική ή προφητική καταγωγή, όμως στο κατώφλι της ιστορικής εποχής αποκρυσταλλώνονται στη μείζονα ειδολογική κατηγορία του έπους. Τα έπη του Ομήρου και του Ησιόδου είναι βεβαίως η μεγάλη αφηγηματική κληρονομιά του ιστορικού ελληνικού κόσμου, ωστόσο μέσα τους αχνοφέγγει μια απροσδιόριστου βάθους μυθοπλαστική και αφηγηματική παράδοση που βυθίζει τις ρίζες της βαθιά στο τελετουργικό και την πρώιμη ιερουργία. Οι Ελληνες στοχαστές, τους οποίους σήμερα αντιλαμβανόμαστε ως γεννήτορες της φιλοσοφίας, έγραψαν -όταν έγραψαν- κοσμολογίες οι οποίες ήταν αναγνωρίσιμοι απόγονοι των μυθικών κοσμογονιών, και αυτό σε μια ποιητική φόρμα που ήταν η ίδια ορατή μετεξέλιξη του έπους κρατώντας διφορούμενες σχέσεις και αναλογίες μαζί του. Αν θέλουμε πραγματικά να κατανοήσουμε τι διακυβεύτηκε σε τούτη τη σταδιακή μεταλλαγή και ποιοι ήταν οι εσωτερικοί μετασχηματισμοί που οδήγησαν σε μια τέτοια πολιτισμική «γέννηση», δεν έχουμε παρά να ακολουθήσουμε την υλική μορφή αυτών των λόγων αποκρυπτογραφώντας τα σημάδια που φέρει ευδιάκριτα χαραγμένα πάνω της: το πρώτο τουλάχιστον βήμα που θα μας καθοδηγήσει με ασφάλεια στην ανασύσταση ενός ευρύτερου πολιτιμικού περιεχομένου, για το οποίο ελάχιστες άλλες μαρτυρίες διαθέτουμε σήμερα. Δύο έργα που μεταφράστηκαν πρόσφατα στα ελληνικά μπορούμε να τα θεωρήσουμε υποδειγματικούς οδηγούς προς αυτή την κατεύθυνση: το ένα είναι του Peter Kingsley με τίτλο Αρχαία φιλοσοφία μυστήρια και μαγεία: ο Εμπεδοκλής και η πυθαγόρεια παράδοση («Αρχέτυπο», Θεσ/νίκη 2001, μετ. Φώτης Τερζάκης)· το δεύτερο είναι ακριβώς το έργο του καθηγητή (στο Πανεπιστήμιο του Τέξας στο Οστιν) Α.-Φ. Μουρελάτου που θα συζητήσουμε ειδικότερα εδώ. Η επιλογή του Παρμενίδη είναι από μόνη της πολλαπλά σημαντική επειδή, όπως θα θυμηθούμε, είναι όχι μόνο εκείνος του οποίου σώζεται το μεγαλύτερο αυθεντικό απόσπασμα, αλλά και ο στοχαστής στον οποίο χρωστάμε την πρώτη απόπειρα αυτοθεμελίωσης του Λόγου με τρόπο που επρόκειτο να γίνει δεσμευτικός για όλη τη μετέπειτα φιλοσοφική παράδοση -του οποίου τον αντίκτυπο διαπιστώνουμε άλλωστε στο είδος της μεταφυσικής που πασχίζει να εδραιωθεί στους μέσους πλατωνικούς διαλόγους.

Ο καθηγητής Μουρελάτος εστιάζει ευθύς εξαρχής το φακό του στη μορφολογική αλληλουχία ανάμεσα στο φιλοσοφικό ποίημα του Παρμενίδη και στο προγενέστερο έπος (ειδικότερα μάλιστα το ομηρικό). Για να το πω με το συντομότερο δυνατό τρόπο, θα επισημάνει έξι σημεία επαφής με την επική παράδοση τα οποία επιτρέπουν αποκαλυπτικές συγκρίσεις: μετρική δομή (το εξάμετρο του Παρμενίδη, που ακολουθεί αλλά και κατά τόπους «εκτρέπει» το ομηρικό-ησιόδειο εξάμετρο)· η συνθετική δομή (μετατόπιση από την παρατακτική σύνθεση του έπους στην υποτακτική δομή ενός λόγου που θέλει να αναπτύξει μάλλον ένα επιχείρημα στον χώρο παρά μια εξιστόρηση στο χρόνο)· το λεξιλόγιο (κοινό έδαφος της ομιλούμενης ελληνικής γλώσσας που μοιράζεται με τα έπη, σαφώς μεγαλύτερο απ' ό,τι ας πούμε ο Εμπεδοκλής)· η επική φρασεολογία (μίμηση φραστικών στερεοτύπων στο υπέδαφος των οποίων θα τονίσει τις κρίσιμες σημασιακές αλλαγές που θέλει να εισαγάγει)· τα επικά μοτίβα και τα επικά θέματα (όπου η διάκριση «μοτίβου» και «θέματος» ακολουθεί εκείνα που θα ονομάζαμε προ-αφηγηματική πλοκή και μυθολογική μονάδα αρθρώμενη στο αφηγηματικό μέσον - ή, σύμφωνα με την εικαστική ορολογία του Panofski, προ-εικονογραφική περιγραφή και εικονογραφία). Ιδίως σε αυτό το τελευταίο επίπεδο θα δείξει το δεσμευτικό χαρακτήρα που έχει η ιδέα του ταξιδιού, τόσο για το έπος όσο και για τον Παρμενίδη: ως θέμα είναι ο κύριος αφηγηματικός σκελετός που συνδέει ειδικά τον ομηρικό νόστο με την αφήγηση του παρμενίδειου ποιήματος, όπου μια θεά οδηγεί έναν νεαρό άνδρα στην αποκάλυψη της (κρυμμένης) ουσίας τού εόντος ως μοτίβο, τώρα, μοιάζει να συνδέει και τις δύο αυτές αφηγηματικές κατασκευές με ένα ακόμη πιο απομακρυσμένο τελετουργικό γεγονός, που είναι πιθανότατα το σαμανικό ταξίδι.

Ιδωμένη ως φιλοσοφία, λοιπόν, η σκέψη του Παρμενίδη χαράζει τη γνωστική αναζήτηση σύμφωνα με την εικόνα μιας οδού, «διαδρομής» ή «τροχιάς» όπως θα μπορούσαμε να πούμε, η οποία ως εκ τούτου συνεπισύρει επίσης τον κίνδυνο της περιπλάνησης: ιδού και η σημασιακή καταγωγή τού (γνωσιολογικού πλέον) όρου πλάνη. Η ίδια η αισθητή μεταφορά του ταξιδιού όμως είναι εκείνη που θα επιτρέψει στον Παρμενίδη και το πιο εντυπωσιακό του επίτευγμα: τη συνάρθρωση εν ταυτώ του γνωσιολογικού με το οντολογικό αφού, ολοφάνερα, το ταξίδι (και η περιπλάνηση) είναι μια νοητική όσο και σωματική εμπειρία. Εκείνος που περιπλανιέται θα χαθεί αν δεν έχει τη σωστή καθοδήγηση -και ο συγγραφέας θα δείξει πώς ο Παρμενίδης πλέκει τις δραματικές οντολογικές του διαδρομές μέσ' από τους πολλαπλούς σημασιολογικούς τρόπους του συνδετικού εστί.

Δεν έχουμε το χώρο εδώ να επεκταθούμε περισσότερο στις εξαντλητικές σημασιολογικές και ρητορικές διερευνήσεις στις οποίες ο καθηγητής Μουρελάτος υποβάλλει το κείμενο του Παρμενίδη. Ενα πλήθος από ζητήματα φωτίζονται μ' ένα νέο φως -η πολυσημική έννοια της πειθούς, η δέσμευση του νοός στην πραγματικότητα, η δόξα ως σημασιολογικό υπόμνημα για την πρόσβαση στην αλήθεια κ.ο.κ. -από το γεγονός και μόνο της ανασύστασης των ορθών συγκειμενικών σχέσεων. Το πεδίο που προετοιμάζει με αυτό τον τρόπο η παρούσα μελέτη, οσοδήποτε τεχνική κι αν φανεί στο μη ειδικό αναγνώστη, επιτρέπει σε όποιον θα το θελήσει να προχωρήσει με πολύ μεγαλύτερη ασφάλεια σε ευρύτερους πολιτισμικοϊστορικούς συσχετισμούς και διερευνήσεις.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/03/2003