Μεταμορφώσεις της αισθητικής

Το βιβλίο παρακολουθεί αφενός την εξέλιξη της αισθητικής ως μιας πορείας διαδοχικών μεταμορφώσεων, συνεχούς αναμέτρησης με θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τη φύση της τέχνης και της αισθητικής εμπειρίας. Προβάλλει τη θέση ότι το έργο της αισθητικής θεωρίας είναι η επαναδιατύπωση των όρων υπό τους οποίους τόσο η τέχνη όσο και η αισθητική εμπειρία προσεγγίζονται.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η μελέτη «Μεταμορφώσεις της αισθητικής» δεν προσφέρει απλώς, όπως υποδηλώνει ο τίτλος, μια επισκόπηση των διαδοχικών εξελίξεων που έχουν σημειωθεί στο πεδίο της αισθητικής θεωρίας -πράγμα ούτως ή άλλως ευπρόσδεκτο σε μια εποχή όπου ο ορισμός, ο ρόλος και η αξία της τέχνης έχουν περιπλεχθεί και αμφισβητηθεί όσο ποτέ. Πραγματεύεται παράλληλα τη μεταμόρφωση της δικής μας ανταπόκρισης στην τέχνη, που αποτελεί καταστατική επιδίωξη του κλάδου της αισθητικής αγωγής.

Παρ' ότι μοιάζει εν πρώτοις να αφορά κυρίως τους εκπαιδευτικούς και τους αρμόδιους φορείς, η αισθητική αγωγή ανακινεί θεμελιώδη ερωτήματα, που σημαδεύουν κατευθείαν στην καρδιά της αισθητικής θεωρίας και υπερβαίνουν τα στενά όρια της χάραξης μιας εκπαιδευτικής πολιτικής. Παραθέτω ορισμένα ενδεικτικά: Τι είναι τέχνη; Πώς διαφέρει από άλλα ανθρώπινα έργα; Ποια η αξία της τέχνης και τι είδους έργα είναι πιο σημαντικά από άλλα; Γιατί είναι αναγκαία και πού στοχεύει η διδασκαλία της τέχνης;

Ασφαλώς οι απαντήσεις σε τέτοια ερωτήματα καθορίζουν τις εκάστοτε διδακτικές επιλογές και το πρότυπο της αισθητικής παιδείας που ακολουθείται. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, το ζήτημα της αισθητικής εμπειρίας και της αξιολόγησης του έργου τίθεται αυτομάτως, αν και συνήθως άρρητα, κάθε φορά που κάποιος έρχεται σε επαφή με ένα έργο τέχνης. Επομένως η αισθητική αγωγή αποδεικνύεται αναγκαία, εφόσον δεν προσβλέπει στη «χειραγώγηση» της απόκρισης του κοινού προς την τέχνη, αλλά αντίθετα προσφέρει τα απαραίτητα εφόδια για την κατανόηση του έργου τέχνης, τη μέγιστη απόλαυσή του, και εντέλει τον έλεγχο της αξίας του. Θα προσθέταμε ακόμη ότι η ανάγκη για αισθητική αγωγή εμφανίζεται πιο επιτακτική σήμερα λόγω του δυσνόητου της σύγχρονης τέχνης. Ο ερμητικός, αφηρημένος χαρακτήρας της μοντερνιστικής τέχνης, αφ' ενός, και η μέγιστη «επιτρεπτικότητα» της μεταμοντέρνας τέχνης, αφ' ετέρου, έχουν προβληματικοποιήσει κάποιες από τις αισθητικές κατηγορίες σύμφωνα με τις οποίες προσλαμβανόταν παραδοσιακά η τέχνη και δημιουργούν μια ερμηνευτική αμηχανία στο μη εξειδικευμένο κοινό.

Η κύρια θέση που διατυπώνεται στο βιβλίο είναι ότι το περιεχόμενο της αισθητικής αγωγής οφείλει να τίθεται πάντοτε υπό την προοπτική της αισθητικής θεωρίας, η οποία παρέχει το αναγκαίο πλαίσιο συζήτησης περί της φύσης και της λειτουργίας της τέχνης. Αλλωστε η αισθητική αγωγή προαπαιτεί τη συνδρομή της αισθητικής φιλοσοφίας όχι μόνο για να αντλήσει τις αρχές της ως εκπαιδευτική πρακτική, αλλά επίσης για να νομιμοποιηθεί και η ίδια ως ζητούμενο. Ομως εκείνο που διακρίνει το βιβλίο, και το κάνει ελκυστικό ακόμα και στον αμύητο αναγνώστη, είναι η έξυπνη παρουσίαση των σύγχρονων αισθητικών θεωριών με άξονα ορισμένες βαθιά εμπεδωμένες πεποιθήσεις, ή και παρανοήσεις, σχετικά με την τέχνη και την επίδρασή της. Δύο τέτοιες αντιλήψεις, που έχουν χαράξει βασικές διαδρομές της αισθητικής αγωγής, είναι η ιδέα της τέχνης ως αναπαράστασης της πραγματικότητας αφ' ενός και ως υποκειμενικής έκφρασης, αφ' ετέρου.

Είναι πολύ διαδεδομένη η πλάνη της αποτίμησης ενός έργου σύμφωνα με το πόσο πιστά απεικονίζει την πραγματικότητα. Αντιθέτως, η Μουρίκη υποστηρίζει ότι το έργο τέχνης δεν συνιστά μίμηση, αντιγραφή ή διπλασιασμό του πραγματικού (όπως την αντιλαμβάνονται οι παραδοσιακές, φυσιοκρατικές θεωρίες) αλλά ούτε και αποκλειστικά σύστημα συμβάσεων (όπως διατείνονται οι εκπρόσωποι των γλωσσολογικών θεωριών, π.χ. οι Gombrich και Goodman). Υιοθετώντας ένα ερμηνευτικό πλαίσιο εμπνευσμένο από το φιλόσοφο Merleau-Ponty, η Μουρίκη καταλήγει ότι το αυθεντικό έργο τέχνης, ακόμα και το πλέον παραστατικό, «είναι δημιουργία ενός κόσμου, διά του οποίου νέες σημασίες, νέα σημεία προσανατολισμού αναφαίνονται μέσα στον κόσμο της κοινής εμπειρίας, από τον οποίο ο κόσμος του έργου αντλεί το υλικό του, αναδιατάσσοντάς το όμως έτσι ώστε μέσα από το φαινομενικά γνωστό και οικείο να προκύψει το μέχρι τότε ανείδωτο και ανείπωτο: το άλλο». Η αισθητική αγωγή επομένως οφείλει να επισύρει την προσοχή στη μορφή του καλλιτεχνικού μέσου, να επικεντρωθεί στις αισθητές ιδιότητες και τα υφολογικά χαρακτηριστικά του, ώστε να καταδείξει πώς τα έργα δημιουργούν το δικό τους κόσμο αναφοράς, εξίσου «πραγματικό» με τον πραγματικό κόσμο, προς τον οποίο πάντως παραπέμπουν, διανοίγοντας νέους διόδους πρόσληψής του.

Η δεύτερη μεγάλη παρανόηση που αντικρούεται στο παρόν βιβλίο αφορά την ιδέα ότι η τέχνη είναι αποκλειστικά φορέας έκφρασης συναισθημάτων -κυρίως του δημιουργού, την οποία υποστηρίζουν διάφορες «εκφραστικοκεντρικές» θεωρίες. Πέρα από το ρευστό υποκειμενισμό της προσέγγισης αυτής, ένα επιπλέον πρόβλημα που προκύπτει είναι η απροβλημάτιστη αναγωγή της τέχνης σε μια καθαρά επικοινωνιακή διαδικασία, η οποία αίρει την αυτονομία της ως πεδίου, στο όνομα μιας κοινής και κοινωνήσιμης ουσίας που υποτίθεται ότι εκφράζει το έργο. Αντί του βιωματικού μοντέλου, το οποίο εκλαμβάνει το έργο ως απλό μέσον επίτευξης εξωαισθητικών σκοπών και τελικά συγχέει την αισθητική με τη συναισθηματική αγωγή, προτείνεται εδώ το ιδανικό της πλήρους αισθητικής εμπειρίας, η οποία διερευνά το σύνθετο κόσμο των έργων αυτών καθεαυτά, εστιάζοντας τόσο στις εκφραστικές και μορφικές τους ποιότητες όσο και στη γνωστική τους κατανόηση.

Ενα άλλο ενδιαφέρον θέμα που εξετάζεται είναι η επίδραση του μεταμοντερνισμού στη σύγχρονη αισθητική θεωρία και αγωγή. Ο μεταμοντερνισμός αμφισβητεί την πίστη στην προοδευτική εξέλιξη της τέχνης και την καθολικότητα των αξιών της, καθώς και την υπεροχή του αισθητικού στοιχείου, της αυθεντικότητας και της πρωτοτυπίας, που χαρακτήριζαν το μοντερνισμό, σημαίνοντας έτσι, σύμφωνα με τους Vattimo και Danto, το «τέλος» της τέχνης, όπως την ξέραμε, και την έναρξη της εποχής των απεριόριστων δυνατοτήτων της. Στον κανόνα της καθαρότητας και της αυτονομίας της μορφής που ακολουθεί ο μοντερνισμός, ο μεταμοντερνισμός αντιπαραθέτει τον ετεροκαθορισμό της τέχνης από πολιτισμικούς και κοινωνικούς παράγοντες κι εγκαταλείπει το ζήτημα του αισθητικού, ανάγοντας έτσι την τέχνη σε κοινωνική πρακτική και σε «πολιτισμική παραγωγή». Με αυτό τον τρόπο η μεταμοντέρνα θεωρία ναι μεν αποφεύγει το δογματισμό που ελλοχεύει σε κάθε ουσιοκρατική θεώρηση της τέχνης, αλλά όμως κινδυνεύει να παραδοθεί στο σχετικισμό -οτιδήποτε μπορεί να είναι τέχνη.

Η Μουρίκη δίκαια υπερασπίζεται την «επιστροφή του αισθητικού» στη σύγχρονη θεωρία και αγωγή. Εχοντας παραγκωνιστεί στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, είτε χάριν της ανανεωμένης έμφασης στα ιδεολογικά/πραγματολογικά στοιχεία των έργων τέχνης είτε επειδή καταγγέλθηκε η ίδια ως ιδεολογική, βάσει της προτεραιότητας που δίνει στη μορφή, η έννοια του αισθητικού επανήλθε στο προσκήνιο τελευταία, ακριβώς επειδή μόνον η αισθητική κρίση μπορεί να προσεγγίσει το πρόβλημα που η μεταμοντέρνα προοπτική απλώς αντιπαρέρχεται -την ιδιαιτερότητα της τέχνης και της αισθητικής εμπειρίας. Αρκεί βέβαια να λαμβάνεται εξίσου υπόψη ότι η αισθητική διάσταση δεν είναι αυτόνομη από το περιεχόμενο ούτε εξαιρείται από ιστορικούς και πολιτισμικούς καθορισμούς, μολονότι συνιστά ακριβώς κάτι «επιπλέον», στο οποίο αφιερώνεται η αισθητική θεωρία.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/10/2004