Ασκήσεις επί χάρτου - Ι

Οι «Ασκήσεις επί χάρτου» περιλαμβάνουν σημειώσεις που κατά καιρούς κρατούσα, πότε γράφοντας ένα έργο μου, πότε διαβάζοντας κάποια λογοτεχνικά βιβλία και πότε, επιστρέφοντας στο σπίτι, μετά από κάποιες ερεθιστικές κουβέντες -σε καφετέριες και ταβερνεία- με φίλους, γύρω από θέματα αισθητικής. Βασικά, γραφόντουσαν περισσότερο για να διατηρήσω στη μνήμη μου κάποιες σκέψεις μου και κάποιες ιδέες μου, σαν μια παρακαταθήκη για προσωπική μου χρήση, και καθόλου για να λειτουργήσουν ως κάποια θεωρητικά θέσφατα -γύρω από προβλήματα αισθητικής- για τους άλλους.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο διάλογος είναι βαθιά ριζωμένος στον εκφραστικό τρόπο του Μουρσελά. Από τα πρώτα βήματα της δεκαετίας του ’50 μέχρι τα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα, ο διάλογος θερμαίνει τη σκέψη του, υποθάλπει τις ιδέες του, εντέλει καθορίζει τη φόρμα των κειμένων του. Είτε επιστρέφουμε στο πρωτόλειο μονόπρακτο «Η αρσενική πόρνη» και στο σενάριό του «Εκείνος κι εκείνος», είτε παρακολουθούμε το πιο ώριμο «Ενυδρείο», είτε, τέλος, διαβάζουμε τα περιώνυμα «Βαμμένα κόκκινα μαλλιά», συμμετέχουμε σε ένα παιχνίδι γλώσσας και ύφους, όπου το «εγώ» θεμελιώνεται μέσω του «εσύ» και η αφήγηση δημιουργεί συνεχώς ανοίγματα στον νοητό συνομιλητή. Οι «Ασκήσεις επί χάρτου» δεν αποτελούν εξαίρεση.



Yποθέσεις εργασίας



Οι ιδέες του βιβλίου αυτού δεν αξιώνουν την υπογραφή της θεωρητικής εμβρίθειας ή της επιστημονικής αυστηρότητας. Είναι μάλλον υποθέσεις εργασίας, ανεπτυγμένες σύντομα στον οικείο χώρο της ατομικής έκφρασης με ορίζοντα αναφοράς τη διαδικασία συγγραφής ενός λογοτεχνικού έργου. Λόγος απλός, αναγνωρίσιμος, βιωματικός, οιονεί αυτοβιογραφικός, με βάθος πεδίου το ίδιο το έργο του συγγραφέα και τα διαβάσματά του από τον χώρο της πεζογραφίας, του δράματος, της κριτικής και του δοκιμίου.

Λόγος εμπειρικός, άμεσος, ευθύς και χωρίς τον φόρτο των θεωρημάτων και τις περιπλοκές της λογιοσύνης, ήκιστα αποδεικτικός, όχι όμως χωρίς επιχειρήματα ή παραδείγματα από την παρακαταθήκη της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η αίσθηση των εννοιών που εξετάζονται, των ερωτημάτων ή των αντιθέσεων είναι πάντα ζωντανή, ζεστή, με έναν παλμό που οδηγεί τον αναγνώστη σχεδόν στην ψαύση των πραγμάτων. Πρόκειται λοιπόν για μια νωπογραφία της ατομικής σκέψης, με συνεχείς όμως κοινωνικές αναφορές.

Οι «Ασκήσεις» καταπιάνονται με ποικίλα θέματα που αντιμετώπισαν επανειλημμένως οι λογοτεχνικές έρευνες: οι επιρροές και τα δάνεια, η σύσταση και η λειτουργία των προσώπων ή οι αφηγηματικές ανατροπές, η παρείσφρηση της «παράδοσης» στα εκάστοτε νέα κείμενα, οι ιστορικές αποτυπώσεις στη μυθοπλασία. Τα περισσότερα όμως περιστρέφονται γύρω από έναν ισχυρό πόλο: τις σχέσεις της τέχνης με την κοινωνία. Αυτός είναι ο κοινός παρονομαστής.



Aποκατάσταση των αξιών



Αν και δεν υπάρχει στις αρχικές προθέσεις του δημιουργού, το έργο τέχνης στοχεύει στην αποκατάσταση των αξιών και στη δημιουργία της ανθρώπινης ποιότητας. Το λογοτεχνικό έργο εν προκειμένω αρχίζει να δημιουργείται όταν ο συγγραφέας αρχίσει να διερωτάται για τα ελατήρια μιας πράξης και για τους παράγοντες που συντελούν στη διαμόρφωση ενός χαρακτήρα μέσα σε έναν συγκεκριμένο κοινωνικό περίγυρο.

Αυτή η διαμόρφωση, η διαδικασία γένεσης του χαρακτήρα είναι ό,τι πιο γοητευτικό κρύβει η γραφή και όχι η διήγηση των γεγονότων ή η περιγραφή των καταστάσεων. Και από τους χαρακτήρες αυτούς, «οι αμαρτωλοί και οι κολασμένοι είναι πάντα και οι πιο ελκυστικοί». Αυτοί κινούν καλύτερα το νήμα του πάθους και ξεσκεπάζουν ευκολότερα την ψυχή.

Για τον Μουρσελά, η ιστορία των ιδεών, οι θεωρίες, οι σκέψεις και τα κείμενα επιδρούν οπωσδήποτε στη γραφή, όμως πρωτεύοντα ρόλο παίζει η παρατηρητικότητα και η ευαισθησία του συγγραφέα να διεισδύει στην πραγματικότητα και να διοχετεύει τα συμπεράσματά του στο κείμενο. Μόνον έτσι μπορεί να πείσει τον αναγνώστη του. Πολύ συχνά τον δελεάζει το κοινωνιολογικό σχόλιο και δεν διστάζει να σωρεύσει πληθώρα παραδειγμάτων από τη «σκοτεινή» πλευρά του καθημερινού βίου, προκειμένου να δώσει το πλάτος των ερεθισμάτων και των επηρεασμών. Για τη ρεαλιστική αισθητική, που περιγράφεται στο βιβλίο από πολλές πλευρές, η καθημερινότητα λειτουργεί πάντα ως ανεξάντλητη πηγή θεμάτων, αλλά και ως εφαλτήριο για περαιτέρω επεξεργασία του πρωτογενούς υλικού, το οποίο έτσι μεγεθύνεται, βαραίνει, γίνεται βαθύ, ενίοτε συντριπτικό ή λυτρωτικό. Γιατί ο συγγραφέας «έχει ταξιδέψει και στην κόλαση και στον παράδεισο».

Ο πρώτος τόμος των «Ασκήσεων» συνοψίζει το πανόραμα των θεμάτων και των ιδεών όλης της εργογραφίας του Μουρσελά, διευκρινίζει τον βηματισμό της σκέψης του, επιβεβαιώνει την παραμόνιμη δραματουργική ματιά του, παράλληλα όμως κατευθύνει τη συζήτηση και προς το έργο πολλών μεταπολεμικών δραματουργών.



Γιώργος Π. Πεφάνης (διδάκτωρ θεατρολογίας)

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 1/6/2003