Κρήτη Crete

Στα έργα και στις ημέρες των Κρητικών θαυμάζεις, αληθινά, και σήμερα μιαν αλλοτινή περπατησιά. Δεν είναι μονάχα ο αγροτικός και ο ποιμενικός βίος που σε γυρίζουν αιώνες πίσω. Στον τρόπο που μιλούν ή που στοχάζονται οι άνθρωποι, θα ξεχωρίσεις έναν παμπάλαιο λαϊκό πολιτισμό, που εξηγά τον κόσμο δίχως διφορούμενα και που κάνει τον Κρητικό να πορεύεται με αρχαϊκή στερεότητα το δρόμο του.

Παντελής Πρεβελάκης

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το λεύκωμα αυτό περιλαμβάνει φωτογραφίες της νήσου από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα (με εξαίρεση τις φωτογραφίες του Παπαχατζιδάκη που είναι τραβηγμένες το 1949), σταχυολογημένες από το φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη και τα αρχεία Borel-Boissonnas. Πέντε φωτογράφοι συμμετέχουν σε αυτή την έκδοση: Έλλη Σεραϊδάρη (Nelly's), Fred Boissonnas, Περικλής Παπαχατζιδάκης, Στέφανος Μαλικόπουλος και Ελλη Παπαδημητρίου.

Στις 151 ασπρόμαυρες φωτογραφίες του βιβλίου το κρητικό τοπίο λειτουργεί ως κύριος άξονας· το τοπίο όχι όμως απογυμνωμένο από την ανθρώπινη παρουσία αλλά ως φορέας δόμησης της κοινωνικής, γεωγραφικής και ιστορικής γνώσης.

Ο Κυριάκος Παπαχατζιδάκης ήταν επαγγελματίας φωτογράφος. Οι φωτογραφίες του από τον Νομό Χανίων είναι κυρίως απεικονίσεις του λιμανιού και του φάρου, των βενετικών νεωρίων, της Χαλέπας, της παραλίας και του κόλπου της Σούδας.

Οι εικόνες μοιάζουν να ακολουθούν έναν ήσυχο και ήρεμο ρυθμό ζωής. Τα βαπόρια στο λιμάνι, τα δένδρα στον δημοτικό κήπο, η μικροσκοπική φιγούρα μπροστά στους στρατώνες, οι βάρκες στον κόλπο της Σούδας, όλα διακατέχονται από μια παράξενη οπτική σιωπή, ακόμη και όταν τα αντικείμενα βρίσκονται σε κίνηση. Λες και ο φωτογράφος τα συνέλαβε στην πιο τέλεια στιγμή της ακινησίας τους. Ο Παπαχατζιδάκης ανιχνεύει τους χώρους με ευαισθησία και όλα τα στοιχεία της εικόνας συμμετέχουν ισότιμα στην ανάδειξη μιας απόλυτης ηρεμίας. Μπορούμε να την ονομάσουμε «ερεθιστική ηρεμία» δανειζόμενοι μια φράση του Σεζάν.

Η πρώτη επίσκεψη της Ελλης Σουγιουτζόγλου-Σεραϊδάρη στην Κρήτη πραγματοποιήθηκε το 1927. Έχουν περάσει μόλις τρία χρόνια από τη στιγμή που η φωτογράφος επιστρέφει από τη Γερμανία μεταφέροντας στις αποσκευές της όλα τα ερεθίσματα του φωτογραφικού οργασμού που επικρατούσε εκείνη την εποχή στην Ευρώπη. Η Nelly's επιθυμεί να εκφράσει μέσα από τη φωτογραφία την ιδέα της ελληνικότητας και της συνέχειας του ελληνικού πνεύματος και προσπαθεί να τα κοινωνήσει σε παγκόσμια κλίμακα. Το 1927 στο ταξίδι της στην Κρήτη επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στους αρχαιολογικούς χώρους της Κνωσού και της Φαιστού αλλά και σε οτιδήποτε είναι συνδεδεμένο με την αρχαιότητα. Συγχρόνως στο πέρασμά της από την Κεντρική Κρήτη φωτογραφίζει τη γυναίκα στο φούρνισμα, τις καλόγριες στη Μονή Παλιανής ή τον γέροντα χωρικό στη Μονή Αρκαδίου.

Σε αυτές τις φωτογραφίες η Nelly's κρατά σε κάποια μακρινή απόσταση τους ανθρώπους που φωτογραφίζει. Ας μην ξεχνάμε ότι είναι από τις πρώτες επαφές-γνωριμίες της με τους ανθρώπους της υπαίθρου, έναν κόσμο που, όπως είναι γνωστό, λόγω της καταγωγής της, δεν της ήταν καθόλου οικείος.

Τη νέα δεκαετία του '30 που ξεκινά αμέσως μετά ο χάρτης των φωτογραφικών προτιμήσεων μετατοπίζεται σαφέστατα προς μια πιο ανθρωποκεντρική γεωγραφία και αυτό που κυρίως προτάσσεται είναι η αποκάλυψη της αγροτικής υπαίθρου και των ανθρώπων της αλλά και η ανάδειξη της ομορφιάς του φυσικού τοπίου. Η Nelly's επιστρέφει στην Κρήτη το 1939 για να φωτογραφίσει με εντολή του υπουργείου Τουρισμού με σκοπό την έκδοση τουριστικών βιβλίων.

Παρ' όλες τις απογοητεύσεις και τις δυσκολίες, τη διστακτικότητα και τη δυσπιστία που αντιμετωπίζει εκ μέρους των κατοίκων, των σκληρών περιοχών του νησιού, η μικροκαμωμένη Nelly's αυτή τη φορά τολμά να πλησιάσει περισσότερο τα αντικείμενά της και να επικοινωνήσει μαζί τους.

Τους ανθρώπους αυτή τη φορά τους φωτογραφίζει από πολύ κοντινή απόσταση και αυτοί μοιάζουν να αφήνονται στις προσταγές της. Τα πορτρέτα αυτής της περιόδου κατά τη γνώμη μας όμως δεν είναι από τα πιο ισχυρά φωτογραφικά θέματά της. Η έκδηλη τάση της να τα αντιμετωπίζει ως αισθητικά αντικείμενα, λουσμένα από υπερβάλλουσα αισιοδοξία, έχει ως αποτέλεσμα να ηχούν επίπλαστα και καθόλου πειστικά.

Ο φακός της Nelly's στερεί από τους ανθρώπους την ευκαιρία να εκφράσουν τον κρυφό εσωτερικό εαυτό τους και να αναπτύξουν τις σχέσεις τους και τις προγονικές συμπεριφορές τους με τον χώρο που τους περιβάλλει.

Αρκεί να συγκρίνουμε τη φωτογραφία της Nelly's των δύο Σφακιανών στη σελ. 103 με την απέναντι φωτογραφία της Ελλης Παπαδημητρίου στη σελ. 102.

Η φωτογραφία της τελευταίας κρίνεται πολύ πιο ενδιαφέρουσα, παρ' όλη την «αστοχία» της, που μπορεί να οφείλεται σε έλλειψη τεχνικού εξοπλισμού ή τεχνικής κατάρτισης ή ακόμη στο ότι δεν πρέπει να έχει, αν συμπεράνουμε από τις λίγες φωτογραφίες της στο λεύκωμα αλλά και τον λιγοστό αριθμό αρνητικών του αρχείου της, μεγάλη εξοικείωση με το μέσον. Πέρα από το ότι καταφέρνει να δημιουργήσει μια άκρως αξιοπρόσεκτη φωτογραφική εναλλαγή των τριών προσώπων στο πρώτο πλάνο, διαπλέκει και μία ακόμη σχέση, των προσώπων αυτών με τον περιβάλλοντα χώρο. Στις φωτογραφίες της τα πρόσωπα και το φόντο δεν λειτουργούν ανταγωνιστικά: το ένα επιδοτεί την παρουσία του άλλου και ετεροκαθορίζονται.

Εκείνη η ενότητα του έργου της Nelly's από την Κρήτη που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι τα τοπία της. Το τοπίο στους Λάκκους εκφράζει όλη την ομορφιά και την αισθαντικότητα που χαρακτηρίζει την κρητική γη. Οι ελιές, τα αμπέλια και τα κυπαρίσσια εναλλάσσονται και δημιουργούν μια σύνθεση που ενισχύει την αίσθηση της φυσικής αρμονίας. Το φως που εκπορεύεται από το μακρινό βάθος καλείται να αναδείξει τα σαφή όρια των στοιχείων της εικόνας και να καθορίσει τους όγκους τους.

Ο Fred Boissonnas υπήρξε ο εμπνευστής των νεότερων ελλήνων φωτογράφων οι οποίοι στην προσπάθειά τους να τον μιμηθούν ακολούθησαν πολλά από τα μονοπάτια που αυτός χάραξε. Είναι βέβαιον ότι ο κοσμοπολίτης Boissonnas χάρισε στην εγκλωβισμένη από «επαρχιωτισμό» ελληνική φωτογραφία κάτι από τον ανεκτίμητο ζωογόνο αέρα του σύγχρονου ευρωπαίου περιηγητή.

Ο Boissonnas το 1911 μαζί με τον συνεργάτη του, φιλόλογο και ελληνιστή, Daniel Baud-Bovy έρχονται στην Ελλάδα και ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα τους βοηθήσει να πραγματοποιήσουν τις φωτογραφικές περιπλανήσεις τους στην Κρήτη και στις Κυκλάδες με στόχο την έκδοση φωτογραφικού λευκώματος για την τουριστική προβολή των νησιών.

Στις φωτογραφίες του κυριαρχούν οι ανοιχτοί χώροι (χώροι ανάσας) στους οποίους φαίνεται ότι κινείται με τέτοια άνεση που κάνει τον θεατή ακόμη και όταν δεν γνωρίζει τον χώρο να τον οικειοποιείται γρήγορα. Το λιμάνι στο Ηράκλειο και η αποβάθρα στα Χανιά διακατέχονται από κινητικότητα και ζωντάνια και δίνουν την εντύπωση τόπων αναχώρησης και όχι εγκατάστασης. Η φωτογραφία της οικογένειας Μάντακα στους Λάκκους, από τις πιο εξαιρετικές ανάσες του λευκώματος, έχει μια παλικαριά και μια αμεσότητα μοναδική.

Ο Στέφανος Μαλικόπουλος ήταν πολιτικός μηχανικός και ερασιτέχνης φωτογράφος. Οι φωτογραφίες του δεν παρουσιάζουν κάποιο ιδιαίτερο σημάδι καινοτομίας που να διεκδικεί την προσοχή του θεατή.

Το λεύκωμα συμπληρώνεται από δύο άκρως κατατοπιστικά κείμενα της Ειρήνης Μπουντούρη και του Γιώργη Μανουσάκη τα οποία βοηθούν τον αναγνώστη στην ευκολότερη προσέγγιση του περιεχομένου της έκδοσης.

Μέσα από αυτό το πολυφωνικό υλικό διαφαίνεται η ώσμωση που υπάρχει στο έργο των φωτογράφων και το πιο σημαντικό είναι ότι αυτή η ώσμωση, αυτό το αλισβερίσι επιδράσεων, μεταγγίζεται και στους αποδέκτες αυτού του έργου.

ΝΙΝΑ ΚΑΣΣΙΑΝΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ , 17-03-2002