Frida

«Πέρασα τη ζωή μου περιτριγυρισμένη από διάσημες προσωπικότητες. Πολλούς διάσημους ανθρώπους. Όχι μόνο τον Ντιέγκο και την Φρίντα, αλλά και άλλους. Σταρ του κινηματοργράφου... Ναι, τελικά κατάφερα να γνωρίσω και σταρ του κινηματογράφου... και πολιτικούς. Τον Τρότσκι, την Ντολόρες ντελ Ρίο, την Πολέτ Γκοντάρ, τον Αντρέ Μπρετόν. Γνώρισα πολλούς διάσημους... Ξεχώριζα μέσα στην παρέα γιατί δεν ήμουν τίποτα. Αλλά ήμουν σε όλα τα πάρτι, τις συγκεντρώσεις και τα εγκαίνια γιατί ήμουν η αδελφή της Φρίντα Κάλο. Η γυναίκα που μοιράστηκε μαζί της τον άντρα της, το μεγάλο Ντιέγκο Ριβέρα».


Η Φρίντα Κάλο, η διάσημη ζωγράφος, έζησε μια πολυτάραχη ζωή. Παντρεύτηκε το ζωγράφο Ντιέγκο Ριβιέρα, μια επίσης κορυφαία προσωπικότητα. Η ιστορία τους, πλούσια σε ένταση αλλά και πάθη, αιχμαλώτισε τη φαντασία του κόσμου. Η φωνή της Κριστίνα, αδελφής της Φρίντα και ερωμένης για κάποιο διάστημα του Ντιέγκο, μας περιγράφει τη ζωή μιας ξεχωριστής γυναίκας που σημάδεψε με την παρουσία της το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα στην ιστορία του Μεξικού.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πόσοι άνθρωποι δεν αναζήτησαν την υστεροφημία, την αθανασία; Η Φρίντα Κάλο την πέτυχε. Ηταν από παιδί αντιμέτωπη με προβλήματα υγείας, με προπηλακισμούς των συμμαθητριών της, με μια μόνιμη αναπηρία στο πόδι λόγω πολιομυελίτιδας, αλλά ήξερε ότι της άξιζε να ξεχωρίσει. Οσον καιρό πέρασε σε γιατρούς και νοσοκομεία τον αφαίρεσε από την ηλικία της. Οταν γνώρισε τον άνδρα της ζωής της, στα 21 της χρόνια, δήλωσε 18. Φρόντιζε πάντα να είναι το κέντρο της προσοχής. Ο χρόνος τη δικαίωσε. Γράφηκαν και ειπώθηκαν τόσα για τη ζωή της, την τέχνη της, τους έρωτές της, τον γάμο της με τον διάσημο Ντιέγκο Ριβέρα, την πίκρα της για τις απιστίες του, αλλά ακόμη η περίπτωσή της επιδέχεται φρέσκων ερμηνειών. Στο βιβλίο που έγραψε πέρυσι η Μπάρμπαρα Μουχίκα, καθηγήτρια Ισπανικής στο Πανεπιστήμιο της Τζορτζτάουν, θέλησε να εξιχνιάσει το συναίσθημα, την εσωτερικότητα και το πνεύμα της μεξικανής ζωγράφου. Μια άλλη εκδοχή της ζωής της, η κινηματογραφική, αναμένεται στα σινεμά της Αθήνας μέσα στον Νοέμβριο, όπου την εκρηκτική προσωπικότητα της Κάλο ενσαρκώνει η Σάλμα Χάγεκ.

Στη βιογραφία που έπλασε η Μουχίκα παρακολουθούμε μια φανταστική εξομολόγηση της αδελφής τής Κάλο, Κριστίνα, προς τον ψυχίατρο που πλέον την κουράρει. Ναι, ήταν αλήθεια ότι έζησε στη σκιά της διάσημης αδελφής της αλλά, όχι, δεν τη μισούσε ούτε τη ζήλευε. Οπου πήγαινε η Κάλο ακολουθούσε και αυτή. Αφηγούμενη στον γιατρό τα παιδικά τους χρόνια και την προκλητική συμπεριφορά της αδελφής της σκιαγραφεί συγχρόνως τα γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία του Μεξικού στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Ηταν μια εποχή γεμάτη ανατροπές και επαναστάσεις που ενέπνεαν ιδέες και πάθος για τη ζωή. Πώς όμως η Κάλο έγινε διεθνές σύμβολο προς έκπληξιν της αδελφής της;

Η Φρίντα με τα φερσίματά της δημιουργούσε εχθρούς και φίλους αλλά δεν περνούσε ποτέ απαρατήρητη. Χρησιμοποιούσε λέξεις ασυνήθιστες, δεν έδειχνε αδυναμία, ενώ τα γέλια της ήταν επιδεικτικά. Ηταν υπέρ του έρωτα με άνδρες και γυναίκες, κατά του κλήρου, κατά των αναστολών, αλλά και κατά της γυναικείας γλυκερότητας. Σίγουρη για τον εαυτό της έδινε μεγάλη σημασία στο ντύσιμο και εξέταζε επίμονα την εικόνα της στον καθρέφτη. Δεν είναι τυχαίο ότι ως ζωγράφος έκανε πολλές αυτοπροσωπογραφίες. Πέτυχε να γραφεί στο καλύτερο σχολείο, κατ' εξοχήν αρρένων, φυτώριο επιστημόνων και καλλιτεχνών, για να διαδηλώσει και εκεί τη μοναδικότητά της.

Η συγκυρία την ευνόησε. Η χώρα βρισκόταν σε δημιουργικό οργασμό ούτως ή άλλως. Η επανάσταση του Εμιλιάνο Ζαπάτα και του Πάντσο Βίλα είχε αναδείξει νέο καθεστώς που προωθούσε μέσω της τέχνης την υπερηφάνεια και την αυτογνωσία του μεξικανικού λαού. Το καινούργιο Μεξικό θα το κυβερνούσαν οι χωρικοί και οι εργάτες. Κλήθηκαν οι κορυφαίοι ζωγράφοι για να φιλοτεχνήσουν τοιχογραφίες με λαϊκή τέχνη στα δημόσια κτίρια. Μεταξύ αυτών και ο Ντιέγκο Ριβέρα, ήρωας του λαού. Φυσικά η Κάλο επεδίωξε να τον γνωρίσει. Σύντομα τον κέρδισε. Είχε κι εκείνη να επιδείξει έργα που ανεμείγνυαν την παράδοση με το πρωτόγονο ύφος της λαϊκής μεξικανικής τέχνης. Συναναστρεφόταν αριστερούς καλλιτέχνες και διανοουμένους. Στη χώρα της είχε γκρεμιστεί το παλιό καθεστώς, στην Ευρώπη ο κυβισμός είχε πλήξει τις ακαδημαϊκές αρχές στην τέχνη, στη Ρωσία έπνεε ο άνεμος της Οκτωβριανής Επανάστασης. Η ίδια, στην πρωτοπορία του στυλ της αβανγκάρντ, με κοντά μαλλιά, ανδρικά ρούχα και πολύ μεϊκάπ, ήταν μια έντονα γοητευτική παρουσία στον καιρό της.

Ο Ριβέρα ήταν και αυτός από την ίδια πάστα. Απληστος, άσχημος αλλά ακαταμάχητος για όλες τις γυναίκες, ένας Μεξικανός Πικάσο. Ηταν «ένας χοντρός άθεος», όπως θυμάται η μυθιστορηματική Κριστίνα, που σύντομα θα γίνει και αυτή ερωμένη του. Στο μεταξύ πλησίαζε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, οι εβραίοι είχαν αρχίσει τις μεταναστεύσεις από τον φόβο των Γερμανών και η εβραϊκής καταγωγής Κάλο με τη στήριξη του Ντιέγκο έκανε περιοδείες με τις εκθέσεις της και γνώριζε την επιτυχία. «Κανένας δεν σου κάνει κακό αν είσαι διάσημος», το σχόλιο της αδελφής της. Η Φρίντα είχε γίνει σταρ. «Οχι μόνο σε κάθε πίνακά της υπήρχε και μια εικόνα της αλλά και σε κάθε διαφημιστική φωτογραφία υπήρχαν δύο πορτρέτα της Φρίντα, η ίδια η φωτογραφία και ο πίνακας μέσα στη φωτογραφία. Δύο Φρίντες στην τιμή της μιας. Η Φρίντα παντού!». Η πιο τσουχτερή κριτική για μια γυναίκα τελικά μπορεί να προέλθει από την ατάλαντη αδελφή της.



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 17-11-2002







ΚΡΙΤΙΚΗ



Η απόπειρα προσέγγισης ενός ιστορικού προσώπου και της εποχής του από έναν περιθωριακό χαρακτήρα είναι μια τακτική που υιοθετούν πολλοί σύγχρονοι μυθιστοριογράφοι, οι οποίοι είτε επινοούν φανταστικά πρόσωπα, μέσα από τα μάτια των οποίων αποδίδεται μια σημαντική προσωπικότητα, είτε βάζουν τους «αφανείς της ιστορίας» να μας παρουσιάσουν ή και να ανατρέψουν την εικόνα ενός μύθου. Με αυτή την πρακτική συχνά μας παρέχεται μια πιο ενδιαφέρουσα οπτική από την επικρατούσα, ενώ ταυτόχρονα δίνονται και άλλες διαστάσεις στα κίνητρά τους ή αναλύονται οι πηγές των ικανοτήτων τους και του ρόλου τους στις εξελίξεις. Στο εν λόγω μυθιστόρημα παρουσιάζεται μέσα από μια ψυχαναλυτική προσέγγιση η ρίζα του ταλέντου της βιογραφούμενης ζωγράφου: Η «Φρίντα» της Μπάρμπαρα Μουχίκα, μυθιστορηματική βιογραφία της εκκεντρικής Μεξικάνας ζωγράφου Φρίντα Κάλο, είναι εξ ολοκλήρου ειπωμένη από την κατά έντεκα μήνες μικρότερη κι επισκιασμένη αδελφή της.

Η συγγραφέας δηλώνει στο σημείωμα που ακολουθεί το μυθιστόρημα πως επέλεξε αυτό το συγκεκριμένο δίδυμο, της Φρίντα Κάλο και της αδελφής της Κριστίνα, για να αποδώσει ένα γενικότερο θέμα των ανθρώπινων σχέσεων, την «απεριόριστη ικανότητά μας να πληγώνουμε ακόμα και αυτούς που αγαπάμε πραγματικά», αλλά μέσα από το λόγο της αφανούς αδελφής, που έζησε στη σκιά και παρακολούθησε σχεδόν εξ ολοκλήρου τη ζωή της, επινοεί κι άλλες, ίσως πιο ενδιαφέρουσες, πτυχές της εικόνας της. Οι βιογράφοι της μεγάλης ζωγράφου ελάχιστα έχουν ασχοληθεί με την αδελφή, η οποία δεν είναι παρά μια αναφορά στο περιθώριο του μύθου της. Το μοναδικό σημείο που την καθιστά ενδιαφέρουσα είναι ότι πόζαρε για το σύζυγο της Φρίντα, το διάσημο Ντιέγκο Ριβιέρα, τον οποίο και αποπλάνησε κι έγινε η αφορμή για μια προσωρινή διάλυση του γάμου τους. Στο σημείο αυτό στέκεται ιδιαίτερα η συγγραφέας, καταγράφοντας τις μύχιες σκέψεις μιας γυναίκας που έζησε παρακολουθώντας τη ζωή μιας τόσο πληθωρικής και σαρωτικής προσωπικότητας.

Η ιδιαιτερότητα του μυθιστορήματος εντοπίζεται στην παρακινδυνευμένη τεχνική του: η αφήγηση αποτελείται από το ένα μέρος του διαλόγου της Κριστίνα με κάποιον υποθετικό Αμερικανό ψυχίατρο, χρόνια μετά το θάνατο της αδελφής της, πρακτική που δεν γίνεται πάντοτε πειστική, καθώς σε ορισμένα σημεία στερείται την προφορικότητα που προϋποθέτει μια συνομιλία. Ομως, η ιδέα της εξομολόγησης παραμένει ευφυής καθώς μέσω αυτής προσδίδεται στην αφήγηση μια δραματική αμεσότητα, αποκαλύπτοντάς μας τα αντιφατικά συναισθήματα και τις υπόγειες σκέψεις της αφηγήτριας. Επίσης, υπάρχουν ελάχιστες αναφορές στην υπόλοιπη ζωή της ψυχαναλυόμενης· ολόκληρο το μυθιστόρημα καταγίνεται με τη ζωή της Φρίντα και για το πώς η αδελφή της βίωσε τη δυναμικότητα, την αποφασιστικότητα, την αρρώστια, την επιτυχία και τη λάμψη της.

Αν λοιπόν η ζωγράφος Φρίντα Κάλο αποκάλυψε τον εσωτερικό της κόσμο μέσα από τις αυτοπροσωπογραφίες της, οι οποίες απεικόνιζαν τα μακάβρια όνειρά της και τα βαθύτερα τραύματά της, η Κριστίνα αποκαλύπτει τον δικό της προφορικά, μέσα από την εξομολόγησή της στον ψυχαναλυτή.

Ολα τα χαρακτηριστικά της περιγράφονται σε αντιδιαστολή με αυτά της αδελφής της. Η Κριστίνα διαθέτει ό,τι στερείται η Φρίντα. «Εκείνη ήταν η έξυπνη, εγώ ήμουν η όμορφη», επαναλαμβάνει, «εκείνη μια γυναίκα ανάπηρη με μουστάκι, εγώ θηλυκή». Η Φρίντα, αντισυμβατική που δεν ακολουθούσε τους κανόνες, η Κριστίνα προσπάθησε να ικανοποιήσει τους γονείς και, ως φρόνιμη κόρη, έκανε οικογένεια και τους χάρισε εγγόνια.

Τα ιστορικά γεγονότα των αρχών του εικοστού αιώνα, η μεγάλη μεξικανική επανάσταση, οι ταραχές που ακολούθησαν, η κοινωνική μεταρρύθμιση και η επιμονή της διατήρησης της μεξικανικής ταυτότητας από τη Φρίντα και τον Ντιέγκο, καθώς και η εμφάνιση ιστορικών προσώπων αποτελούν το γενικό πλαίσιο της ιστορίας. Εραστές και ερωμένες αλλά και δραματικά περιστατικά επινοούνται προκειμένου να αναδειχθεί το εκρηκτικό ταμπεραμέντο της Κάλο, της γυναίκας που ενέπνευσε πλήθος βιογράφων και μυθιστοριογράφων. Στο μυθιστόρημα του Κάρλος Φουέντες «Τα χρόνια με τη Λάουρα Δίας» η Κάλο παρουσιάζεται μέσα από το βλέμμα μιας «κοινής» Μεξικανής, της Λάουρα Δίας, ως μια μαχητική και γενναία προσωπικότητα, ενώ εδώ περιγράφεται ως ένα πλάσμα κατά βάθος φοβισμένο, καταπονημένη από τον πόνο, ψυχικό και σωματικό, εστιάζοντας κυρίως στην ικανότητά της να υποκρίνεται και να χειρίζεται τις καταστάσεις και όχι τις αρετές της, οι οποίες ωστόσο αναδύονται παρά την προσπάθειά της αδελφής της να τις προσπεράσει.

Σύμφωνα με την αδελφή λοιπόν, η Φρίντα ταυτίστηκε με την επανάσταση γιατί ήθελε να προβληθεί η ίδια, ζωγράφιζε αυτοπροσωπογραφίες γιατί λάτρευε το είδωλό της και ήταν «καταγοητευμένη από τον εαυτό της», είχε εθιστεί στον πόνο γιατί ήθελε να ασκεί εξουσία στους γύρω της και ανεχόταν τις απιστίες του Ντιέγκο γιατί δεν ήθελε να τον χάσει, αν και, ευφυώς, η συγγραφέας παρέχει στον αναγνώστη την ευκαιρία να αξιολογήσει τις πληροφορίες αυτές και να αποφασίσει. Μαθαίνουμε πως σε μικρή ηλικία επλήγη από παραλυτική πολιομυελίτιδα κι έμεινε για έναν χρόνο κατάκοιτη, γεγονός που της άφησε αναπηρία στο δεξί της πόδι, η οποία επιδεινώθηκε ύστερα από ένα δεύτερο ατύχημα σε ένα τρένο. Μας μεταφέρει την ιδεολογική της ταύτιση με τον Ζαπάτα και τη μεξικανική επανάσταση, κάτι που σύμφωνα με την Κριστίνα, η Φρίντα εκμεταλλεύτηκε φορώντας παραδοσιακά μεξικάνικα ρούχα και προβάλλοντας διεθνώς τη μεξικανική της ταυτότητα. Επίσης, περιγράφει λεπτομερώς τη συνάντησή της με τον Ντιέγκο, τον ήρωα της επανάστασης, που πολεμούσε την αδικία με το πινέλο του και -σύμφωνα με την Κριστίνα- η εμμονή του με τον κομμουνισμό δεν ήταν παρά ένα μέσο για να προβληθεί ο ίδιος και να αναδειχθεί σε εθνικό ήρωα, μέσα από τις τοιχογραφίες του που υμνούσαν τον πολιτισμό του Μεξικού και τους καθημερινούς αγώνες του λαού.

Δεν παραλείπει, με κάθε ευκαιρία, να αναφέρει πόσο ευχαριστούσε τη Φρίντα να σοκάρει τον κόσμο και να οδηγεί τα πράγματα στα άκρα. Την επαινεί για την ικανότητά της να καλλωπίζεται, καλύπτοντας τα μειονεκτήματά της και να αποσπά την προσοχή από το ανάπηρο πόδι της, κατορθώνοντας να βρίσκεται πάντα στο επίκεντρο της προσοχής. Με τα ενωμένα της φρύδια σαν «φτερούγες πουλιού» και «το ειλικρινές και σκληρό βλέμμα του ανθρώπου που ξέρει τους κανόνες, τους οποίους αποφάσισε να μην ακολουθήσει», τη σιδερένια θέληση και το ανίκητο πνεύμα κατόρθωσε να τραβήξει την προσοχή του Ντιέγκο, να τον παντρευτεί και να γίνει η σημαντικότερη Μεξικάνα ζωγράφος, να προσελκύει πάνω της το ενδιαφέρον των σημαντικότερων προσωπικοτήτων της εποχής της, να ταξιδέψει και να ζήσει σε Αμερική και Ευρώπη, να παλέψει τον πόνο και κυρίως να δημιουργήσει.

Η Φρίντα, «σταρ στο ίδιο της το δράμα», δεν αποδέχεται τον τίτλο «σουρεαλίστρια της πεμπτουσίας» που της αποδίδουν στο Παρίσι και όπως εξηγεί σε μια επιστολή στην ετεροθαλή αδελφή της Μάνι, οι πίνακές της απεικονίζουν την προσωπική της πραγματικότητα και όπως όλοι οι Μεξικανοί έτσι κι αυτή μετακινείται εύκολα «από το υλικό στο αιθέριο».

Η «Φρίντα» της Μπάρμαρα Μουχίκα είναι, πέρα από μια μυθιστορηματική βιογραφία της μεγάλης ζωγράφου, κι ένα μυθιστόρημα για τη δύναμη της ανθρώπινης θέλησης. Η Φρίντα Κάλο, μια ανάπηρη γυναίκα ταπεινής καταγωγής, παρά το πλήθος των δυσκολιών και των προκαταλήψεων, κατόρθωσε, ξεκινώντας αρχικά ως σύζυγος του διάσημου ζωγράφου, να υπερβεί τις δυσκολίες που της επέβαλε η αναπηρία της, να μετατρέψει τον πόνο της σε δύναμη, κατακτώντας όχι μόνο τις καρδιές του κόσμου της τέχνης αλλά δημιουργώντας το προσωπικό της στιλ, αναδεικνύοντας τις εμμονές της και τους εφιάλτες της σε θέμα της ζωγραφικής της, ζωγραφικής που άγγιξε όχι μόνο τη μεξικανική ψυχή αλλά το συλλογικό ασυνείδητο.

Η γεμάτη αναφορές στα ιστορικά γεγονότα αφήγηση μεταφέρθηκε επιτυχώς στη γλώσσα μας από την Αγορίτσα Μπακοδήμου, ζωντανεύοντας όχι μόνο μια μοναδική προσωπικότητα αλλά και μια συνταρακτική εποχή.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/01/2003