Από την αλλαγή στον εκσυγχρονισμό

[...] Με βάση την παραπάνω εννοιολόγηση ο Ν. Μουζέλης υποστηρίζει πως κάθε προσπάθεια κυριαρχίας του ενός χώρου πάνω στους άλλους, κάθε προσπάθεια, δηλαδή, κατάργησης των αξιών και της ιδιαίτερης λογικής ενός χώρου από κάποιον άλλο, έχει δυσλειτουργικά για το κοινωνικό σύνολο αποτελέσματα: οδηγεί στον κρατισμό/κομματοκρατία, την αγοροκρατία, τη θεοκρατία κ.λπ. Άρα η σταθερή ισορροπία μεταξύ του οικονομικού χώρου (όπου δεσπόζουν οι αξίες της παραγωγικότητας/ανταγωνιστικότητας), του πολιτικού (αξίες αλληλεγγύης/συνοχής) και του πολιτισμικού (αξίες αυτοπραγμάτωσης και σεβασμού της διαφορετικότητας) πρέπει να είναι το όραμα των προοδευτικών δυνάμεων στην εποχή της ύστερης νεωτερικότητας. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα έργα κοινωνικού προβληματισμού που αποτελούν συλλογή άρθρων απειλούνται από αποσπασματικότητα, έλλειψη συνοχής και αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο της ανολοκλήρωτης προσέγγισης των θεμάτων που θίγουν. Ο Νίκος Μουζέλης όμως ως επιστήμονας και ενεργός πολίτης δεν παραλείπει να εφαρμόζει, όχι μόνο σ' αυτό καθεαυτό το επιστημονικό του έργο, αλλά και στην τακτική του αρθρογραφία, την αρχή της ολιστικής προσέγγισης των κοινωνικών φαινομένων προσδίδοντας συνοχή και συνέπεια στο σύνολο των θέσεών του.

Ο τόμος διαιρείται σε έξι μέρη: εσωτερικές πολιτικές δομές, εξωτερική πολιτική, διεθνή θέματα, θέματα εκσυγχρονισμού, κοινωνία-πολιτισμός, θεωρία. Ο ίδιος ο συγγραφέας στην εισαγωγή του διευκρινίζει πως «η κατευθυντήρια γραμμή που δίνει συνοχή στα δοκίμια είναι η αρχή της νεωτερικότητας». Χαρακτηριστικό αυτής της νεωτερικότητας είναι η ευρεία διαφοροποίηση των κοινωνικών σχηματισμών σε επιμέρους θεσμικούς χώρους (πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό, πολιτισμικό). Η συνοχή της κοινωνίας εξαρτάται από την αντίσταση στην πολιτική «αποικιοποίησης», που επιδιώκει να ασκήσει το κάθε επίπεδο έναντι των άλλων. Οταν τα δικαιώματα και οι ελευθερίες ενός επιπέδου δεν εξισορροπούνται από τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των άλλων ο ορίζοντας των αυταρχικών λύσεων βρίσκεται ήδη ενώπιόν μας.

Η αποδοχή της νεωτερικότητας και του εκσυγχρονισμού ως συστατικού της στοιχείου δεν αποτελεί το κυριότερο στοιχείο της σκέψης τού συγγραφέα. Το κέντρο βάρους της εντοπίζεται στην αναγνώριση του πλουραλισμού όχι μόνο στο πολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο, αλλά και στο επιστημονικό επίπεδο ως μεθοδολογικής αρχής. Ο μονισμός οδηγεί είτε σε οικονομικούς αναγωγισμούς (Μαρξ) είτε σε πολιτικούς ολοκληρωτισμούς (υπαρκτός σοσιαλισμός) είτε σε πολιτισμικές απολυτότητες (θρησκευτικός φανατισμός) είτε σε κοινωνικούς αυταρχισμούς ή και σε επιστημονικές μονομέρειες, για παράδειγμα, η υπερβολική σημασία που αποδίδει ο δομολειτουργισμός στους ρόλους για τη διαμόρφωση των κοινωνικών πρακτικών. Η απουσία του πλουραλισμού σε οντολογικό επίπεδο οδηγεί τις νεωτεριστικές κοινωνίες σε κρίση, ενώ η έλλειψή του σε γνωσιοθεωρητικό οδηγεί την κριτική σκέψη είτε σε ολοκληρωτικές αποφάνσεις είτε στο συγκρητισμό, ο οποίος αποτελεί τη βασική αρχή του μεταμοντερνισμού.

Ο Μουζέλης εφαρμόζοντας τις μεθοδολογικές του αρχές θεωρεί πως κάθε πολιτικό σύστημα διαμορφώνεται από τις σχέσεις μεταξύ των πόλων εξουσίας που το αποτελούν και αποκρυσταλλώνεται σε δύο επίπεδα. Το πρώτο είναι εκείνο του πολυκομματισμού που συγκροτεί τη φιλελεύθερη διάσταση των σύγχρονων πολιτικών συστημάτων. Το δεύτερο είναι αυτό της διάχυσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων προς τα κάτω και συγκροτεί τη δημοκρατική διάσταση αυτών των συστημάτων. Αυτές οι αρχές εφαρμόζονται στην ανάλυση της ιστορικής πορείας σχηματισμού του ελληνικού πολιτικού συστήματος. Αυτό διαμορφώθηκε μέσα από σχέσεις αντιπαλότητας τριών πόλων εξουσίας, του βασιλιά, του στρατού και του κοινοβουλίου, από τη σταδιακή επικράτηση των αρχών του πολιτικού πλουραλισμού (η φιλελεύθερη διάσταση), αλλά και την αδυναμία διάχυσης των δικαιωμάτων προς τα κάτω (δημοκρατική διάσταση).



Οι ελληνικές παθογένειες



Στην Ελλάδα λόγω της αποτυχίας εκσυγχρονισμού του αγροτικού τομέα, της αδύναμης εκβιομηχάνισης και της έλλειψης ενδιάμεσων αυτόνομων κοινωνικών οργάνων μεταξύ πολιτικής εξουσίας και λαού επικράτησε ένας κάθετος συσσωματικός τρόπος ένταξης των μαζών στην πολιτική σκηνή και στις κρατικές δομές. Αυτός ο αυταρχικός κεντρικός κάθετος τρόπος ένταξης των μαζών στην πολιτική εξηγεί και τις παθογένειες του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, όπως είναι η παρουσία ενός διάχυτου λαϊκισμού και ενός ιδεολογικού ρεύματος που συμβαδίζει με τις επιταγές του ανορθολογισμού και του αντι-δυτικισμού. Ιδιαίτερα όσον αφορά την περίοδο της Μεταπολίτευσης η σταδιακή υποχώρηση των τοπικών πελατειακών δικτύων δεν αντικαταστάθηκε, όπως έγινε στη Δυτική Ευρώπη, από δημοκρατικά κομματικά όργανα με ανάδειξη του ρόλου μιας ενισχυμένης κοινωνίας των πολιτών. Αντιθέτως το πελατειακό σύστημα αντικαταστάθηκε από εκτεταμένο δίκτυο λαϊκίστικων σχέσεων που ισχυροποίησαν τον κομματοκρατικό κοινοβουλευτισμό.

Ο βασικός στόχος των γνήσια εκσυγχρονιστικών δυνάμεων πρέπει να είναι το πέρασμα από τον κομματοκρατικό κοινοβουλευτισμό σε ένα κοινοβουλευτικό σύστημα όπου θα υπερισχύει η προώθηση των γενικών συλλογικών στόχων αντί των συντεχνιακών συμφερόντων. Ο εκσυγχρονισμός δεν είναι για τον Μουζέλη μια αυτοματοποιημένη τεχνοκρατική διαδικασία αντιγραφής κάποιων δυτικών προτύπων. Είναι μια επιλογή σύγκρουσης υπέρ του εξορθολογισμού του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού που εκτείνεται σε τρία επίπεδα, στο επίπεδο της δημόσιας διοίκησης, στη σχέση κράτους- πολιτών και στην πίεση δυνάμεων που ευρίσκονται έξω από το κομματικό-κρατικό σύστημα (κοινωνία των πολιτών), ώστε να υποχωρήσουν οι λαϊκίστικες πολιτικές. Η κοινωνία των πολιτών δεν αποτελεί όμως a priori θετικό παράγοντα, αλλά, όπως τονίζει και ο Αντρέας Πανταζόπουλος, (Η Δημοκρατία της συγκίνησης, εκδόσεις «Πόλις»), αυτή πολλές φορές στην Ελλάδα συντάχθηκε με εθνικιστικές και αντι-εκσυγχρονιστικές δυνάμεις -βλέπε συγκεντρώσεις για το Μακεδονικό, για τον Οτσαλάν και τα Ιμια, για τις ταυτότητες. Βέβαια, υπάρχουν και παραδείγματα που δείχνουν μια προοδευτική και δημοκρατική συμμετοχή της στο πολιτικό γίγνεσθαι -μήπως η Αντίσταση, το 1-1-4 και το Πολυτεχνείο δεν ήσαν κυρίως τρόποι εκδήλωσης αυτής της κοινωνίας; Στην Ελλάδα πάντως το κυριότερο ζήτημα δεν είναι μόνον ο εκσυγχρονισμός της κρατικής διοίκησης, όπως τονίζει ο Μουζέλης, αλλά η σύγκρουση με ένα κυρίαρχο ιδεολογικά αντι-ορθολογιστικό ρεύμα που διαπερνά μεγάλα τμήματα της κοινωνίας των πολιτών αλλά και των πολιτικών κομμάτων αναπαράγοντας αυτή την ανορθολογική διοίκηση.

Ολες οι θέσεις του συγγραφέα στηρίζονται σε συγκεκριμένες μεθοδολογικές παραδοχές, αλλά και σε μια βαθιά κοινωνιολογική διείσδυση στο ιστορικό υλικό. Πάντοτε όμως ελλοχεύει ο κίνδυνος σύγχυσης των μεθοδολογικών αρχών με αυτό το υλικό. Η διάκριση της κοινωνικής ολότητας σε επίπεδα, αν γίνει δεκτή ως κατηγορία του αφαιρετικού επιστημονικού λόγου, είναι ιδιαίτερα πολύτιμη, από τη στιγμή όμως που ταυτίζεται με την πραγματικότητα οδηγεί σε επικαλύψεις. Η μελέτη του κοινωνικού κινδυνεύει να είναι αλυσιτελής εάν δεν ενοποιείται υπό τη σκέπη ολιστικών εννοιών (όπως είναι ο κοινωνικο-οικονομικός σχηματισμός ή κυρίως ο κυρίαρχος τύπος σχέσης που επικρατεί σε κάθε ιστορικό σχηματισμό, έννοιες που χρησιμοποιεί ο Μαρξ στην ανάλυση των κοινωνικών συστημάτων). Σε διαφορετική περίπτωση, παρ' όλες τις επικλήσεις της ολιστικής μεθόδου, κινδυνεύει η προσέγγιση «να αποικιοποιηθεί» από το ένα ή το άλλο επίπεδο. Ο καπιταλισμός, για παράδειγμα, αποτελεί ένα σύστημα διαφοροποιούμενο σε πολλαπλά επίπεδα, διαπερνάται όμως από μια σχέση που τον ενοποιεί σε όλα τα επίπεδα και αυτή είναι η εμπράγματη εξάρτηση ή αλλιώς η αγοραία σχέση. Επειδή στο τεσσάρων επιπέδων σχήμα του συγγραφέα δεν υπάρχει μια ενοποιητική εννοιολογική κατηγορία, αυτό κινδυνεύει να υποστασιοποιηθεί και να οδηγήσει σε μονομερείς προσεγγίσεις.



Υποτίμηση της δημοκρατίας



Εκτός όμως από την περιγραφή των μεθοδολογικο-κοινωνιολογικών προσεγγίσεων του συγγραφέα αξίζει να εστιάσουμε και στο πολύτιμο πολιτικό του πιστεύω. Με θάρρος και αποφασιστικότητα στα δοκίμια υποστηρίζεται, ορθά, πως ο ολοκληρωτισμός που επικράτησε στο πρώην σοσιαλιστικό «στρατόπεδο»(με την κυριολεκτική σημασία της λέξης), δεν είναι ξένος με την περιφρονητική θέση του Μαρξ έναντι της δημοκρατίας. Ο Μαρξ βεβαίως υποτιμούσε τη δημοκρατία επειδή πίστευε πως αυτή είχε ήδη πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο του καπιταλισμού, χωρίς αυτό να κάνει το σφάλμα του περισσότερο συγγνωστό.

Η πιο σημαντική όμως πολιτική συμβολή του συγγραφέα αφορά την επισήμανσή του πως η ανάπτυξη των δύο διαστάσεων της δημοκρατίας πρέπει να αποτελεί τον κύριο στόχο της Αριστεράς. Είναι μάλιστα αυτή η αναγνώριση που σηματοδοτεί την κατά κράτος επικράτηση του σοσιαλδημοκρατικού εγχειρήματος έναντι του λενινιστικού ολοκληρωτισμού, αλλά θα πρόσθετα κι έναντι του κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης. Το ζητούμενο γι' αυτό το κίνημα δεν είναι μόνο να απαρνηθεί τη χρήσης βίας στις συγκεντρώσεις, όπως με συγκατάβαση το προτρέπει ο συγγραφέας, αλλά το ότι αυτό διέπεται από μια αντι-ολιστική θεώρηση που το οδηγεί πολλές φορές στην υποτίμηση της δημοκρατίας ως καθολικής και παγκόσμιας αξίας . Εφόσον ο καπιταλισμός -όπως και κάθε κοινωνικός σχηματισμός- δεν μπορεί να καταργηθεί με πολιτικά μέσα παρά μόνο μέσα από κοινωνικές διεργασίες, τότε ο Μουζέλης έχει απόλυτο δίκιο όταν υποστηρίζει πως στόχος της Αριστεράς δεν μπορεί να είναι η υπέρβαση του, αλλά ο ριζικός μετασχηματισμός του. Η πραγματική επιλογή γι' αυτόν είναι μεταξύ νεοφιλελεύθερου και σοσιαλδημοκρατικού καπιταλισμού και όχι μεταξύ καπιταλισμού και σοσιαλισμού. Η δεύτερη επιλογή, κατά την άποψη του υπογράφοντος αυτό το σημείωμα, μπορεί να τεθεί μόνο όταν η κοινωνία και όχι η πολιτική την αναδείξει -όπως η φεουδαρχική κοινωνία, και όχι κάποια αστική επανάσταση, γέννησε τον καπιταλισμό.

Στο βαθμό που η ανάγκη δημιουργίας μιας θεωρίας για τον «ελληνικό δρόμο προς τον εκσυγχρονισμό» είναι επιτακτική, τότε ο Νίκος Μουζέλης έχει προσφέρει όχι μόνο τις μεθοδολογικές προϋποθέσεις αλλά και την επιστημονική τεκμηρίωση. Την κριτική διεισδυτικότητα, το δημοκρατικό παλμό της σκέψης και το ήθος του οφείλουν να τιμούν όχι μόνον οι κοινωνικοί επιστήμονες, αλλά κυρίως οι πολιτικοί, όταν μάλιστα επικαλούνται τον εκσυγχρονισμό ως πολιτικό πρόταγμα.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/05/2003