Η κρίση της κοινωνιολογικής θεωρίας

Μεγάλη σύγχυση επικρατεί σήμερα στον τομέα της θεωρίας των κοινωνικών επιστημών. Η σύγχυση αυτή σηματοδοτείται από τη σχετική αποσύνδεση που υφίσταται μεταξύ θεωρίας στη φιλοσοφική, την κατάργηση των συνόρων μεταξύ των επιστημονικών κλάδων και υποκλάδων της κοινωνικής επιστήμης και τη συγχώνευση της εσωτερικής λογικής τους.
Σ' αυτό το βιβλίο ο Νίκος Μουζέλης υποστηρίζει ότι ορισμένα «προβλήματα» που σήμερα απομονώνονται, δεν είναι πραγματικά προβλήματα κι ότι τα «επιτεύγματα» που ορισμένοι σήμερα επικαλούνται, δεν είναι τίποτα άλλο παρά άπλή κομπορρημοσύνη.
Γραμμένο με ακρίβεια, ενάργεια και σαφήνεια, το βιβλίο αποτελεί έξοχη ανάλυση των κεντρικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα η κοινωνιολογική θεωρία και των μέσων για την υπέρβασή τους.


«Είναι το αριστούργημα του Μουζέλη, ένα σπουδαίο πραγματικά βιβλίο από όλες τις απόψεις».

Καθηγητής John Hall Πανεπιστήμιο McGill

Το βιβλίο του καθηγητή Κοινωνιολογίας στη London School of Economics Νίκου Μουζέλη, που κυκλοφορεί τώρα και στα ελληνικά, πρωτοδημοσιεύτηκε στα αγγλικά το 1995 είναι το τρίτο στη σειρά των πολύ χρήσιμων μελετών του για σημαντικά ζητήματα και «αινίγματα» της σύγχρονης κοινωνιολογικής θεωρίας και για τα προβλήματα που αυτή αντιμετωπίζει.


Στο τρίτο βιβλίο, που σχολιάζεται εδώ, ξαναβρίσκουμε ορισμένα από τα επιχειρήματα που συναντούμε στα δύο πρώτα· όμως τα επιχειρήματα αυτά αναδιαρθρωμένα μαζί με νέα επιχειρήματα συνθέτουν τώρα μια ολοκληρωμένη κριτική διάγνωση των κακώς κειμένων στις σύγχρονες κοινωνιολογικές θεωρίες.


Πώς μπορούν να διορθωθούν τα κακώς κείμενα που εντόπισε στη διάγνωσή του ο συγγραφέας; Ο Ν. Μουζέλης δεν διατείνεται ότι προτείνει «τελικές ή θεμελιακές λύσεις». Πρόθεσή του είναι να διατυπώσει κατευθυντήριες γραμμές που θα βοηθήσουν την έξοδο της κοινωνιολογικής θεωρίας από την κρίση.


Η κοινωνιολογική θεωρία ως εννοιολογικό πλαίσιο πρέπει να λειτουργεί ­μέσω των κατάλληλων εννοιών­ ως «γεφυροποιός» μεταξύ των διάφορων κοινωνιολογικών θεωρήσεων ώστε να διευκολύνεται, κατά την ανάλυση της συγκρότησης, της συνέχισης και του μετασχηματισμού των κοινωνιών, η αξιοποίηση των ποικίλων επιτευγμάτων των κλασικών και σύγχρονων κοινωνιολόγων.


Οι αλληλοσχετιζόμενες έννοιες, τις οποίες επεξεργάστηκε ο Ν. Μουζέλης «αναδιαρθρώνοντας», όπως γράφει ο ίδιος, «το έργο άλλων θεωρητικών», είναι οι ακόλουθες: «απεικονιστικά (figurational) / θεσμικά σύνολα, δυαδικότητα / δυϊσμός στο παραδειγματικό και στο συνταγματικό επίπεδο, κοινωνικές ιεραρχίες, οι διαστάσεις θέσης, προδιάθεσης (habitus) και διαντίδρασης των παιγνίων» (βλ. κυρίως κεφάλαιο 7). Ο ίδιος ως «γεφυροποιός» διευκολύνει την επικοινωνία μεταξύ διαφορετικών κοινωνιολογικών παραδειγμάτων (με την έννοια του Kuhn).


Ο συγγραφέας δεν αντιμετωπίζει αρνητικά την εξέλιξη ­κάτω από την επίδραση του Parsons­ της κοινωνιολογικής θεωρίας σε έναν υποκλάδο της κοινωνιολογίας, μέσα στον οποίο καλλιεργούνται συχνότερα εννοιολογικά πλαίσια παρά ουσιαστικές θεωρίες ως σύνολα αλληλοσχετιζόμενων προτάσεων που διαψεύδονται ή επικυρώνονται εμπειρικά. Κατά τη γνώμη του η τάση αυτή δεν ενέχει κινδύνους για την ανάπτυξη της εμπειρικής κοινωνιολογικής έρευνας, αρκεί οι έννοιες που επεξεργάζονται όσοι ασχολούνται κατά κύριο λόγο με τη θεωρία να έχουν ευρετική χρησιμότητα. Παρ' όλο που η περιχαράκωση της κοινωνιολογικής θεωρίας σε έναν ξεχωριστό κλάδο φαίνεται ότι γίνεται αποδεκτή λόγω της ανάγκης του καταμερισμού της εργασίας μεταξύ των κοινωνιολόγων, πάντως, κατά την άποψή μου, η κατάσταση αυτή και ιδίως η υποβάθμιση της ουσιαστικής θεωρίας τείνουν μάλλον να επαυξάνουν τις πιθανότητες παραγωγής υπερ-αφηρημένων αναλύσεων αποκομμένων από τον εμπειρικό κόσμο παρά να ενισχύουν τη διεξαγωγή θεωρητικο-εμπειρικών ερευνών· οι έρευνες του τύπου αυτού αποφέρουν, όπως είναι γνωστό, τους πλουσιότερους κοινωνιολογικούς καρπούς και γι' αυτό θα πρέπει να ενισχυθούν.


Ας επανέλθουμε όμως στο πρόσφατο βιβλίο του το οποίο κλείνει με ένα εξαιρετικά πρωτότυπο παράρτημα με τίτλο «Ιεραρχικές πτυχές της διαδρομής του βίου» (σ.σ. 269-286). Πρόκειται για ένα είδος αυτοβιογραφίας του συγγραφέα, ο οποίος ακολουθώντας τη συμβουλή του Bourdieu «οι κοινωνιολόγοι να στοχάζονται σχετικά με το δικό τους κοινωνικό περιβάλλον» χρησιμοποιεί τις έννοιες της ιεραρχίας, του κεφαλαίου, της δυαδικότητας, του δυϊσμού, καθώς και τις «τρισδιάστατες πτυχές των παιγνίων» για να αναλύσει τη «βιοτική τροχιά» του πατέρα του, Παναγιώτη Μουζέλη, και του ιδίου.


Όλη η θεωρητική τριλογία του Ν. Μουζέλη εμφανίζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Το τρίτο βιβλίο όμως έχει έναν πιο ολοκληρωμένο χαρακτήρα απ' ό,τι τα δύο προηγούμενα· την κριτική των σύγχρονων κοινωνιολογικών θεωριών ακολουθεί η απόπειρα θεραπείας των ασθενών τους σημείων, στοιχείο που επαυξάνει τη χρησιμότητα του όλου εγχειρήματος. Επιπλέον η απόσταση ανάμεσα στον συγγραφέα και στον αναγνώστη μικραίνει, καθώς ο πρώτος μάς γίνεται περισσότερο οικείος μέσα από τη σύγκριση της ζωής του πατέρα του με τη δική του. Πρόκειται για μια αξιοπρόσεκτη άσκηση στην κοινωνική αυτοανάλυση.


Ο Ν. Μουζέλης μας προσφέρει με την πιο πρόσφατη αυτή δουλειά του ένα αξιόλογο βιβλίο γραμμένο με μεγάλη σαφήνεια και γεμάτο γόνιμες κριτικές παρατηρήσεις και υποδείξεις: κατανοητό στον μη ειδικό, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για τους κοινωνικούς επιστήμονες που προβληματίζονται σήμερα σχετικά με το πώς μπορεί να ανθήσει και πάλι η κοινωνιολογική θεωρία και να αναζωογονηθούν οι δεσμοί ανάμεσα σε αυτήν και στην εμπειρική έρευνα των κοινωνιών. Έστω και αν διαφωνήσουν με ορισμένα σημεία του έργου του Ν. Μουζέλη, αξίζει να το μελετήσουν με προσοχή.

Ιωάννα Λαμπίρη-Δημάκη, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 25-02-2001