Η φωνή του κυκλώνα

Αυτή είναι η συνταρακτική αυτοβιογραφία του Τζίμυ Σαντιάγο Μπάκα, που υπήρξε «βαποράκι», μέλος νεανικών συμμοριών, τρόφιμος αναμορφωτηρίων και φυλακών, πριν γίνει ένας από τους πιο σημαντικούς και πολυβραβευμένους ποιητές της Αμερικής (διάδοχος, όπως έχει ειπωθεί, του Πάμπλο Νερούντα). Ο Μπάκα διηγείται με απόλυτη φυσικότητα ιστορίες τόσο σκληρές που κάνουν τη σημερινή ζωή του να φαίνεται σχεδόν απίστευτη.
Ήταν σχεδόν αγράμματος στην ηλικία των είκοσι ενός ετών, όταν καταδικάστηκε για διακίνηση ναρκωτικών. Στα πέντε χρόνια που πέρασε στη φυλακή υψίστης ασφαλείας της Αριζόνας, έμαθε να παλεύει λυσσασμένα για να προστατεύσει τον εαυτό του από άλλους συγκρατούμενους, με αποτέλεσμα να περάσει πολύ καιρό στην απομόνωση.[...]

Η καλύτερη μαρτυρία που έχω διαβάσει εδώ και πάρα πολύ καιρό. Θυμίζει την ωμότητα του Τζωρτζ Όργουελ σε συνδυασμό με το ανθρώπινο πάθος των απομνημονευμάτων του Νερούντα.

Jim Harrison

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Μεξικανός ποιητής και συγγραφέας της μαρτυρίας αυτής Τζίμι Σαντιάγο Μπάκα (γεννημένος το 1952) στη φράση τού μότο κάνοντας μία καίρια, ψυχολογική και κοινωνικού τύπου παρατήρηση σχετικά με το χαρακτήρα του αδελφού του, δίνει και το δραματουργικό του στίγμα: τον ενδιαφέρει με τη συγκεκριμένη πυκνή αναπαράσταση των έντονων βιωμάτων του στις σελίδες του «...Κυκλώνα» να αποδείξει τη μισάνθρωπη τακτική του συστήματος απέναντι στους «φτωχούς και καταφρονεμένους» στους οποίους ο ίδιος ανήκε (και στη συνέχεια τον ευεργετικό ρόλο της γλώσσας στην υπέρβαση των δυσχερειών).


Δεν χρειάζεται πολλή σκέψη για να προσλάβει κανείς την προβληματική τού εκφραστικά μετωπικού αυτού βιβλίου. Ο «...Κυκλώνας» περιγράφει σε ανενδοίαστη γλώσσα το σκληρό οδοιπορικό του συγγραφέα του από τη μικρή του ηλικία μέχρι τα ωριμότερα χρόνια του, που ακολουθεί τα ίχνη ενός πρώιμου και αποτελεσματικού Γκόρκι, ενός Χάμσουν ή και ακόμα ενός πιο βελτιωμένου, λιγότερο σχηματικού Γιόρχε Αμάντο.


Θα μπορούσαμε να σκεφθούμε το λογοτεχνικό είδος της αλητογραφίας εάν το κείμενο εκπροσωπούσε μια ρομαντικά απελευθερωτική διάθεση φυγής, την οποία συναντάμε εκτός των ευρωπαϊκών ή βορειοαμερικανικών και σε ορισμένα βιβλία ισπανόφωνων δημιουργών, παλιών και σύγχρονων. Ομως κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει αφού ο Μπάρκα εξιστορεί μια αναγκαστική Οδύσσεια στο κοινωνικό περιθώριο κατά τον ανήλικο βίο του, για να καταλήξει σε καταγραφή των φοβερών εμπειριών του στη φυλακή.


Εκεί, κάτω από συνθήκες απομόνωσης ο αναλφάβητος κατάδικος θα καταφύγει στη βοήθεια της γλώσσας και της γραφής για να μεταμορφθεί σε «έλλογο» ον. Η λύση αυτή θυμίζει -όπως και η συνολική αλληγορία που εκφράζεται μέσα από το σχήμα Σύστημα/Υπερεγώ- το εύρημα των αδελφών Ταβιάνι στην ταινία τους «Πατέρας αφέντης», η οποία είχε στηριχθεί στην αυτοβιογραφία του γλωσσολόγου Γκαβίνο Λέντα: ενός πρώην πρωτόγονου, σχεδόν άλαλου βοσκού, που είχε παραμείνει σε «προγλωσσική» κατάσταση εξαιτίας του αυταρχικού πατέρα του και εξανθρωπίστηκε, ανεβαίνοντας μάλιστα ψηλά τη διανοητική κλίμακα, μέσα από την εκμάθηση του οργάνου. Κομμάτι ανθολογίας εκείνο στο οποίο ο ήρωας μέσα από συγκεκριμένες λέξεις που εκφωνεί οριοθετεί με έννοιες τον κόσμο γύρω του, περιγράφοντάς τον αφοπλιστικά εξαρχής. Χωρίς η γλώσσα του να γίνεται κοσμητική, όπως θα 'λεγε ο Μπαρτ, αλλά ουσιαστικά ανατρεπτική, με την έννοια της ουσιαστικής της εμπλοκής στη διαδικασία μιας αλλαγής, μιας υπέρβασης.


Ο Μπάκα θα γίνει μετά ταύτα πολύ γνωστός, καταξιωμένος ποιητής, καθώς ξέρουμε. Θα επανεγγράψει δηλαδή τα πράγματα με διαφορετικούς τρόπους. Το κείμενο τον εγκαταλείπει, κατά την έξοδό του από τη φυλακή, έτοιμο για όλα, όπως και πριν. Μόνο που τώρα ο αποφασιστικός ήρωας είναι στραμμένος προς άλλον ορίζοντα αφού έχουν αλλάξει οι προϋποθέσεις αντίληψης ενός κόσμου που δεν του εξασφάλιζε εσωτερική ζωή. Η διείσδυση στη γλώσσα και τη γραφή, όπως καταλαβαίνουμε, τον έχουν προετοιμάσει για μία πρόσληψη μυθολογική. Του άνοιξαν ένα παράθυρο προς μία πραγματικότητα όχι, βέβαια, εξιδανικευμένη από το νέο του βλέμμα, ούτε, όμως, καταδικασμένη να μείνει μονοδιάσταστη, όπως συνέβαινε στο παρελθόν, όταν τα αντανακλαστικά του αντιδρούσαν μηχανικά.


Τα προηγούμενα δεν είναι, νομίζω, υπερερμηνευτικά του νοήματος που μεταφέρει το κείμενο του Μπάκα. Είναι απλώς καρπός όσων πιστεύω ότι εννοεί σε γενικές γραμμές ο συγγραφέας με τη βοήθεια μιας γραφής κοφτά αναπαραστατικής, η οποία αφηγείται γεγονότα χωρίς περιττολογίες. Ολο το αυτοβιογραφικό αφήγημα περιγράφει σκηνές ζωής που θα μπορούσαν να είχαν συμβεί σε ήρωα του Ντίκενς ή σε πρωταγωνιστή κάποιας σύγχρονης, ωμής, κοινωνικής ταινίας από την Κεντρική ή Λατινική Αμερική με μικρούς παραστρατημένους. Ο Μπάκα αφήνει να πνεύσει από τις χαραμάδες κάποιο ζωογόνο ρεύμα όσο διαρκεί το μεγαλύτερο μέρος της αφήγησης, πριν ο ήρωας, αυτός δηλαδή, ανακαλύψει τον καινούργιο του εαυτό.


Τα περιστατικά που καταγράφονται έχουν μεγάλη πολυχρωμία. Η αναπαραστατική λιτότητα του συγγραφέα δεν αρκεί για να αποτραπεί ένα αίσθημα πλησμονής με την υπερχείλιση μιας πραγματικότητας, η οποία παρά τις ποικιλίες της κάπου μας είναι γνωστή, από εξεικονίσεις και αφηγήσεις. Είναι, με άλλα λόγια, εκτεθειμένη στο ξανα-ιδωμένο (deja-vu). Οπωσδήποτε, όμως, για να είμαστε δίκαιοι, εδώ βρίσκεται και το στοίχημα του Μπάκα: να μας καταιονίσει με κάθε είδους περιπέτεια, ανεξαρτήτως πρωτοτυπίας, σε μία επίγεια Κόλαση. Να μας συνθλίψει, αν θέλετε, με τον όγκο όσων δεινών τού έχουν συμβεί, προτείνοντάς μας τη γυμνή γεωγραφία του βιώματός του. Οσο για το σωφρονιστικό σύστημα, αυτό υπονομεύεται με την ακριβή επίσης τοποθέτησή σε μία διαδικασία σχέσεων και συνδιαλλαγής του Συστήματος με το άτομο σ' ένα σχεδόν φυσικό πλαίσιο.


Κάποιος δύσπιστος αναγνώστης ίσως έβρισκε στοιχεία κρυμμένης δημαγωγίας ή διδακτισμού στο συνολικό εγχείρημα. Και θα βάσιζε την ένστασή του σε μιας μορφής μονομέρεια του Μπάκα όσον αφορά τη σκιαγράφηση της αρνητικής πραγματικότητας. Μπορεί και να είχε δίκιο εάν το πικαρέσκο (τυχοδιωκτικό) στοιχείο εξαρχής εισέφερε τον ελάχιστο, έστω, οβολό του, κάτι που ο συγγραφέας δεν διανοείται να κάνει. Επειδή τον ενδιαφέρει να μαρτυρήσει απερίφραστα για ένα ζοφερό σκηνικό. Η αντίθετη, λοιπόν, άποψη θα υποστήριζε πειστικά όσα σημειώθηκαν προηγουμένως: το γεγονός, δηλαδή, της ...επίθεσης που δεχόμαστε από την πλούσια εμπειρία του συγγραφέα και θύματος του Συστήματος, με μια γλώσσα συντονισμένη με τους όρους της φαινομενολογίας. Οπότε αφού το γεγονός παρουσιάζεται «φωτογραφικά» (αν και δεν λείπει σποραδικά κάποιο ξύλινο σχόλιο του αφηγητή), το φαίνεσθαι είναι ο αληθινός πρωταγωνιστής τούτης εδώ της άμεσα βιωματικής πεζογραφίας.


Αυτό που εγκαίρως συλλαμβάνει ο ήρωας, πριν βρει διέξοδο στην ανάγνωση και τη γραφή, είναι η υπόθεση της μνήμης, η οποία με δυσκολία τον κρατάει ζωντανό μέσα στις ταλαιπωρίες. Κάπου λέει: «...Με νεύρα σμπαράλια και σώμα σακατεμένο από τις βουρδουλιές και τις πληγές, έκανα τα πάντα για να κρατήσω τον εαυτό μου σε έλεγχο, συνήθως με το να σκέπτομαι τα περασμένα δύο χρόνια, που έμοιαζαν σαν όνειρο. Στην κουκέτα μου, με τα μάτια κλειστά, τη μία στιγμή η Λόνι κι εγώ πηγαίναμε κάπου με τ' αμάξι, και την επόμενη η σκέψη διασκορπιζόταν σε εικόνες που δεν μπορούσα να αναγνωρίσω και μου φαινόταν πως μόλις είχα επινοήσει..». Με κάποιον τρόπο ο Μπάκα στο συγκεκριμένο σημείο προετοιμάζεται για τη γραφή: για να ξανακερδίσει το χρόνο που τώρα νιώθει με πρωτογένεια την αξία της συγκράτησής του.


Κάτω από αυτή την οπτική είμαστε σε θέση να εκλάβουμε τη μαρτυρία του Μεξικανού συγγραφέα επίσης σαν απόπειρα να επανακτηθεί ο «χαμένος καιρός» σε μια περίοδο ασκήσεων αναπνοής πριν από τη λογοτεχνία που θα ακολουθήσει. Αρα σαν μια αναπόφευκτα νέα μυθοπλασία, όπου τα πάντα παίζονται σε επίπεδο γλώσσας, στιλ. Να μια δεύτερη ένσταση από άλλους σκεπτικιστές για την εμβέλεια της κρίσης μας όσον αφορά τη μαρτυρία, όταν αυτή εξετάζεται μόνον σχετικά με το βάρος του βιώματος και όχι την τεχνική του ύφους. Θυμηθείτε, λένε, πολλές περιπτώσεις πλούσιων σε εμπειρίες ανθρώπων που αφηγήθηκαν προφορικά σε συγγραφείς το παρελθόν τους και το είδαν εξαιρετικά αναπλασμένο. Κι αυτό, χάρη στη δεξιοτεχνία του «αντιγραφέα». Ομως ας μην ανοίξει εδώ μια τέτοια, μεγάλη συζήτηση...


Εν προκειμένω, πάντως, ο Μπάκα έδωσε εξετάσεις ... μόνος του και πέτυχε με αυτό το σκληρό αφήγημα, το οποίο υπηρέτησε άρτια η επιμελημένη μετάφραση.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/01/2005