Το τέλος του Εφιάλτη

Γιατί περιπολούσαν και ενέδρευαν δέκα χρόνια συνέχεια οι Σπαρτιάτες στο Καλλίδρομο; Γιατί ο Αθηνάδης δολοφόνησε τον Εφιάλτη το 469 π.Χ.; Ποιον ρόλο έπαιξε στη δολοφονία η Φοίβη, η πρώην σύζυγος του Εφιάλτη;

Ποιες ήταν οι απόψεις των Σπαρτιατών για τη ζωή και τον θάνατο, την αγάπη και τον έρωτα, τον πόλεμο και την τέχνη, τη μύηση και την αλήθεια; Ποιος ο δικός τους δρόμος για τη Γνώση;


«Τι θα απογίνω;» είπε η Φοίβη. «Δεν έχω μέλλον, αλλά αυτό αντέχεται. Ανυπόφορο είναι που δεν έχω παρελθόν. Μπορώ να ζήσω χωρείς μέλλον, αλλά θέλω να πεθάνω γιατί το παρελθόν μου είναι μια ψευδαίσθηση. Μια οφθαλμαπάτη. Δεν έχω τίποτα δικό μου πια. Ούτε καν αναμνήσεις...»

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα βιβλίο για απαιτητικούς αναγνώστες είναι «Το τέλος του Εφιάλτη». Ενα βιβλίο «της μόδας», αφού μάλλον μόδα τείνει να γίνει η ενασχόληση με τη Σπάρτη, μετά τα πρόσφατα βιβλία των Pressfield, Cartledge και Manfredi. Βιβλία γραμμένα από ξένους, όμως, βιβλία γραμμένα έπειτα από μελέτη των πηγών, χωρίς την καθοδήγηση της «συλλογικής μνήμης», αυτής που περνάει από γενιά σε γενιά καθιστώντας οιονεί βιωματική την ενασχόληση με ένα θέμα τόσο γνωστό στον ελληνικό χώρο, παράλληλα όμως και τόσο άγνωστο. Αγνωστο όσο «Το τέλος του Εφιάλτη». Πόσοι από εμάς γνωρίζουν ότι ο φυγόδικος και επικηρυγμένος Εφιάλτης, αφού περιπλανήθηκε επί έντεκα χρόνια, επέστρεψε τελικά το 469 π.X. στη Σπερχειάδα και εκεί δολοφονήθηκε από κάποιον Αθηνάδη; Γνωρίζω, γράφει ο Ηρόδοτος, στο Z' βιβλίο του, τους πραγματικούς λόγους της δολοφονίας και θα τους αποκαλύψω σε μεταγενέστερο βιβλίο μου, δεν τους αποκαλύπτει, όμως, ποτέ. Δημιουργείται, έτσι, ένα ιστορικό κενό, μια απορία, και σ' αυτήν ακριβώς την απορία προσπαθεί να απαντήσει το βιβλίο.

Ολόκληρη πλεκτάνη στήνεται από την «κρυπτεία», τη μυστική υπηρεσία του σπαρτιατικού στρατού για την παγίδευση και εξόντωση του Εφιάλτη, αφού μυθοπλαστικά πλέον ο συγγραφέας προσπαθεί να «πληρώσει» το κενό που άφησε ο Ηρόδοτος, για άγνωστο λόγο. Δεν είναι όμως αυτή η πραγματική στόχευση του βιβλίου. Δεν είναι ένα βιβλίο με στρατιωτικό-αστυνομικό χαρακτήρα μόνο. Είναι κάτι περισσότερο. Ενα βιβλίο για την εσωτερική ζωή του σπαρτιάτη πολεμιστή, την αγάπη, τον έρωτα, τις σχέσεις ανδρών και γυναικών αλλά και ανδρών με άνδρες, ένα βιβλίο για τη ζωή και τον θάνατο. Ετσι ο αναγνώστης, περιφερόμενος στις ατραπούς του όρους Καλλίδρομο, παρακολουθώντας την προσπάθεια εντοπισμού και σύλληψης του Εφιάλτη, οδηγείται προοδευτικά, βήμα προς βήμα, στην πορεία του σπαρτιάτη πολεμιστή για την κατάκτηση της αρετής και μέσω αυτής στην προσέγγιση της γνώσης, τη θέαση του θείου και μετά τη μέθεξη με αυτό, τη «θέωση» την ίδια.

Δεν είναι εύκολη πορεία αυτή. Αντίθετα. «H δική μας πορεία στη ζωή δεν είναι γραμμένη με μελάνι. Είναι γραμμένη με αίμα» λένε. Είναι πορεία μυητική, όπως σε όλα τα μυστήρια, είτε Ελευσίνια, είτε Καβείρια, είτε όλα τα άλλα. «Ποια, όμως, μύηση, σε ποιο μυστήριο είναι περισσότερο εναργής από τη μάχη την ίδια;», αναρωτιέται ο σπαρτιάτης γερουσιαστής. Αν δεν ξεπεράσεις τον φόβο του θανάτου, πώς μπορείς να αντικρίσεις με αξιοπρέπεια την αλήθεια, αυτή που αποκαλούμε «θεό»; Πώς, όμως, θα ξεπεράσεις τον φόβο του θανάτου; Αρκούν οι προκατασκευασμένες και ακίνδυνες τελευτές των μυστηρίων; Αρκεί η προσομοίωση της πραγματικότητας ή μήπως απαιτείται πραγματική ενατένιση του θανάτου, κάτι που μόνο η μάχη εγγυάται;

Γι' αυτό οι Σπαρτιάτες μάχονται, υποστηρίζει ο συγγραφέας. Δεν μάχονται για να νικήσουν. Νικούν, επειδή μάχονται. H νίκη είναι τυπικά ο σκοπός, αλλά πραγματική ενδόμυχη επιδίωξή τους είναι η μάχη η ίδια. Το ταξίδι, δηλαδή, όχι ο προορισμός. Ποια μάχη, όμως; H μάχη στη ζωή, όχι μόνο στον πόλεμο. «Ηττημένος στη ζωή, τι αξία έχει αν νικήσεις στη μάχη; Ηττημένος από τον εαυτό σου, τι αξία έχει αν νικήσεις τον αντίπαλο;» μονολογεί ο σπαρτιάτης αξιωματικός. Γι' αυτό ζουν λιτά και στερημένα, γι' αυτό περιορίζουν τα πάθη και τις επιθυμίες τους, γι' αυτό αποφεύγουν τον πλούτο και τις ταξικές διακρίσεις που οδηγούν σε αυτόν.

Είναι υπεράνθρωποι και ήρωες; Είναι διαφορετικοί και ανώτεροι; Οχι, φέρονται να ομολογούν οι ίδιοι. «H διαφορά μας από τους άλλους είναι πολιτική, όχι φυσική. Δεν διαφέρουμε επειδή υπερέχουμε. Υπερέχουμε επειδή διαφέρουμε» λένε. Είναι μια κοινωνία «ομοίων», μια αδελφότητα πολεμιστών, «ομοίων» στην περιουσιακή κατάσταση, αλλά «ομοίων» και στην καθημερινή ζωή. Ολοι ζουν «όμοια». Ολοι επιδιώκουν την αρετή με τρόπο σκληρό και επώδυνο, αλλά ποια αρετή; «Αν γνωρίζεις είναι περιττό να ρωτάς, αν δεν γνωρίζεις είναι μάταιο» απαντά ο Σπαρτιάτης στον αθηναίο συνομιλητή του, όταν αυτός τολμά να του θέσει ένα τέτοιο ερώτημα. H αρετή βιώνεται, αλλά δεν περιγράφεται. Τι να περιγράψεις; Οι Αθηναίοι, λέει ο Δάμις, «έχουν μανία με τα λόγια, αντίθετα με εμάς». H σπαρτιατική κοινωνία δίνει αξία στη σιωπή, δίνει πρόγευση όσων πολύ αργότερα είπαν και έγραψαν οι πατέρες της Εκκλησίας. Καμία άλλη κοινωνία, της Αρχαίας Ελλάδας, δεν εκτίμησε τόσο την αξία της σιωπής. Και για να θυμηθούμε τον αβά Ισαάκ τον Σύρο: «Οι μεν λόγοι έργα του παρόντος αιώνος εισί, η δε σιωπή μυστήριον του μέλλοντος». H σιωπή είναι ανώτερη μορφή πάλης, που μέσα από την εξοικείωση με τον θάνατο, σε οδηγεί στη γνώση. Την εσωτερική αυτή πορεία είχε βιώσει ο Σπαρτιάτης. Ηταν ελεύθερος και εκούσια επέλεγε την αυτοθυσία κατά τη μάχη. Αλλωστε αυτό σημαίνει ελευθερία. Αυτό σε καθιστά ευδαίμονα. Και η αίσθηση της πληρότητας και της ευδαιμονίας σε μετατρέπει σε γενναίο και εύψυχο πολεμιστή.

Και οι γυναίκες; Τι ρόλο παίζουν οι γυναίκες σ' αυτή την ενάρετη στρατοκρατική κοινωνία; Είναι καταδικασμένες στην αφάνεια, είναι φύσει αμαρτωλές, όπως στις μονοθεϊστικές θρησκείες, αποτελούν εμπόδιο στην πορεία του πολεμιστή για τη γνώση; H θέση των Σπαρτιατών είναι και σ' αυτό διαφορετική. Οι γυναίκες είναι κυρίαρχες στον οίκο, οι άνδρες είναι κυρίαρχοι στον στρατώνα. «Γιατί εσείς οι Λάκαινες έχετε τόση επιρροή στους άνδρες σας;» γράφει ο Πλούταρχος, διασώζοντας το ερώτημα κάποιας Αθηναίας προς τη Γοργώ, τη σύζυγο του Λεωνίδα. «Γιατί είμαστε οι μόνες που γεννάμε άνδρες» απαντάει αυτή αποστομωτικά.

Ο συγγραφέας επέλεξε το «λακωνίζειν» για να μυθιστορίσει. H γλώσσα του, συμπυκνωμένη και δωρική, συνάδει πρώτον με την προσωπικότητά του και δεύτερον με τους νόμους της πόλης. Ενας Σπαρτιάτης δεν έχει, ούτε μπορεί να έχει επιτήδευση στην έκφρασή του. Αυτή την ιδιότητα αποδίδει ανάγλυφα ο συγγραφέας που εμφανίζεται σαν μυθ-ιστορικό πρόσωπο. Ετσι επιτυγχάνει να μας μεταφέρει σε έναν χωροχρόνο ταυτόχρονα πραγματικό και ιστορικό. Δεν έχει μεταβάσεις από το σήμερα στο τότε και τούμπαλιν, ή από το τότε σε ένα άλλο τότε. Ο συγγραφέας-στρατιώτης περιγράφει μόνο σε πραγματικό χρόνο. Ετσι ο αναγνώστης μεταφέρεται στην εποχή των μυθ-ιστορουμένων γεγονότων και καθίσταται συμμέτοχος.

«Το τέλος του Εφιάλτη» δεν είναι ένα βιβλίο εύκολο. Ισως να δυσκολευτείς να το διαβάσεις στην παραλία κρυμμένος κάτω από το αντηλιακό σου. H περιγραφή της μάχης των Πλαταιών, έτσι όπως τη βιώνει ο ίδιος ο μαχόμενος οπλίτης, είναι μεν συναρπαστική, είναι, όμως παράλληλα κοπιώδης για τον αμύητο στα στρατιωτικά αναγνώστη. Ούτε ο αμύητος στα μυστικά της ζωής θα ικανοποιηθεί, αφού το βιβλίο δεν είναι, ουσιαστικά, τίποτε άλλο παρά η λεπτομερής περιγραφή της βιωματικής πορείας του σπαρτιάτη πολεμιστή προς τη μύηση. Τη μύηση στη ζωή, άρα τη μύηση στον θάνατο. Είναι μια μελέτη του θανάτου και μέσω του θανάτου μια μελέτη υπέρβασης του κόσμου των θνητών. Είναι μια πορεία ά-τεχνη αφού οι Σπαρτιάτες απορρίπτουν την τέχνη, κάθε μιμητική τέχνη και πρώτα απ' όλα το θέατρο με τις διονυσιακές καταβολές του. H Σπάρτη δεν είχε θέατρο την κλασική εποχή και τείχη της ήταν τα σώματα των ανδρών-πολεμιστών της.

Δεν είναι ένα βιβλίο-απάντηση στα βιβλία των ξένων συγγραφέων που προαναφέρθηκαν. Εκείνα «περιγράφουν» τους Σπαρτιάτες, ενώ στο «Τέλος του Εφιάλτη» ο συγγραφέας συμπορεύεται με αυτούς μιλώντας πάντα σε πρώτο πρόσωπο. Δεν «αναφέρεται» στους Σπαρτιάτες, αλλά επεξηγεί, μιλώντας σαν Σπαρτιάτης, με απλότητα, σαφήνεια και έντονο το στοιχείο του απέριττου. Θα μπορούσε να είναι ένας «Λακεδαιμονίων λόγος επεξηγηματικός». Πετυχημένος ή όχι, δεν μπορεί να το γνωρίζει ένας βιβλιοκριτικός «εκ του προχείρου», αφού μια τέτοια αρμοδιότητα ανήκει μόνο στον πραγματικό βιβλιοκριτικό, τον αναγνώστη.



Αλέξανδρος Λυκουρέζος (δικηγόρος)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 08-08-2004