Το άρωμα της Οδησσού

Από τα παιδικά μου χρόνια, σκάρωνα με πάθος παραμύθια, θεατρικά έργα και χιλιάδες ιστορίες. Όλα αυτά είχαν θρονιαστεί στην καρδιά μου όπως τα βατράχια πάνω στις πέτρες.[...] Σ' αυτά που διάβαζα στα βιβλία πρόσθετα και πολλά επεισόδια βγαλμένα απ' τη φαντασία μου. Δεν μπορούσα να κάνω αλλιώς. Η φαντασία μου έδινε μεγαλύτερη ένταση στις δραματικές σκηνές, τροποποιούσε την κατάληξη κάθε ιστορίας, έκανε την αρχή της πιο μυστηριώδη. [...] Όταν έκανα τις μουσικές μου ασκήσεις, έβαζα πάνω στο αναλόγιο τα βιβλία του Τουργκένιεφ ή του Δουμά, και γρατζουνώντας το βιολί μου καταβρόχθιζα τη μια σελίδα μετά την άλλη. Τη μέρα διηγιόμουν στα παιδιά της γειτονιάς απίθανες ιστορίες και το βράδυ τις μετέφερα στο χαρτί. Το γράψιμο ήταν κληρονομική ασχολία στην οικογένειά μας. Ο παππούς Λεβί-Ιτσρόκ, που στα γεράματά του είχε ξεκουτιάνει, όλη του τη ζωή έγραφε ένα μυθιστόρημα με τίτλο «Ο ακέφαλος άνθρωπος». Σ' αυτόν είχα μοιάσει.

Η φράση «γεννημένος συγγραφέας» ταιριάζει απόλυτα στον Ισαάκ Μπάμπελ. Στα παιδικά του χρόνια βίωσε τους διωγμούς των Εβραίων. Στα νιάτα του έγινε προστατευόμενος του Μαξίμ Γκόρκι. Πολέμησε για τα ιδανικά της Οκτωβριανής Επανάστασης, η οποία τελικά τον καταβρόχθισε, όπως ο Κρόνος το παιδιά του. Σήμερα, «αποκατεστημένος» πια και στην πατρίδα του, θεωρείται ένας από τους κορυφαίους διηγηματογράφους του εικοστού αιώνα, κερδίζοντας τη θέση που του αξίζει δίπλα στους Τσέχοφ, Κάφκα και Χέμινγουέι.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Οταν διάβασα τα διηγήματά του ήμουν 19 χρονώ και δεν ήξερα τίποτε γι' αυτόν. Δεν ήξερα πού ήταν η Οδησσός, δεν ήξερα ότι ήταν Εβραίος, δεν ήξερα ότι εξοντώθηκε το 1941 και δεν είχα ιδέα για τον Στάλιν. Διάβαζα απλώς τα διηγήματά του και, πιστέψτε με, ήταν καλύτερα έτσι». Αυτά δήλωσε σε συνέντευξή του στην «Ελ Παΐς» ο Αμερικανός πεζογράφος Ρίτσαρντ Φορντ, απαντώντας σε ερώτηση σχετικά με την ιστορική ευθύνη των συγγραφέων. Ακόμα κι αν ο ανόθευτος από πληροφορίες αναγνώστης μπορεί να καταβυθιστεί σ' ένα λογοτεχνικό έργο πιο αμερόληπτα από κάποιον υποψιασμένο, είναι ανέφικτο και ίσως αδόκιμο να αποκοπεί η συγγραφική προσφορά του Ισαάκ Μπάμπελ (γεν. 1894) από την τραγική, ασφυκτιούσα από εντάσεις και αναπροσαρμογές εποχή του. Εμποτισμένος με τα ιδεώδη της Οκτωβριανής Επανάστασης, στην οποία ο Μπάμπελ, όπως απροσμέτρητοι άλλοι, διείδε μία βάσιμη διέξοδο για εθνική ευτυχία, πολέμησε με τον Κόκκινο Στρατό και μετέτρεψε σε εξαιρετικού ύφους πεζογραφία τις εμπειρίες του, για να συντριβεί τελικά στους σαρκοβόρους μηχανισμούς του σταλινισμού. Στο έργο του αποτυπώνει με αριστοτεχνική λεπτότητα την οδυνηρή περιπέτεια του έθνους του, φωτογραφίζοντας στιγμιότυπα της τραχιάς καθημερινότητάς του.



Αδυσώπητη πραγματικότητα



Η συγγραφική δραστηριότητα του Μπάμπελ καλύπτει το χρονικό διάστημα μιας εικοσαετίας περίπου. Μολονότι ως γνήσιο λογοτεχνικό ταλέντο υπάκουσε νωρίς στην κλίση του, έγραψε τα σπουδαιότερα έργα του από το 1920 κι έπειτα, επί σοβιετικού καθεστώτος, απαλλαγμένος από την τσαρική δυναστεία. Τα παιδικά του χρόνια δεν αμαυρώθηκαν από τη μοίρα (βλ. πογκρόμ) των υπόλοιπων Εβραίων της Ρωσίας, πολλοί από τους οποίους το διάστημα 1881-1917 κατέφυγαν στην Αμερική. Παρά τις ευκαιρίες που είχε χάρη στο σπάνιο προνόμιο της ευχέρειας μετακινήσεων (η γυναίκα του και η κόρη του διέμεναν στο Παρίσι) δεν εγκατέλειψε ποτέ την πατρίδα του. Οι πρώτες του απόπειρες γραφής έγιναν στη γαλλική γλώσσα υπό την επήρεια του Μοπασάν και του Φλομπέρ. Ο Γκόρκι, ο κατοπινός μέντοράς του, δημοσίευσε τα πρώτα του διηγήματα το 1916 στο μηνιαίο περιοδικό «Χρονικά» που διηύθυνε. Στην πρώτη του επαφή με το Ρώσο δραματουργό αναφέρεται το τελευταίο κείμενο του ανά χείρας τόμου από τις «Ροές». Σύμφωνα με δική του παραίνεση ο Μπάμπελ όφειλε πριν καταπιαστεί με τη συγγραφή, να γνωρίσει τον κόσμο. Αυτή η τριβή με την πραγματικότητα απέφερε το έξοχο «Κόκκινο Ιππικό» («Κάλβος», 1971). Στα μέσα της δεκαετίας τού '30, επί των εκκαθαρίσεων του Στάλιν και της εντατικοποίησης της εφαρμογής του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και του δόγματος περί «μηχανικών της ψυχής», ο Μπάμπελ αποσύρεται από το προσκήνιο, αλλά συνεργάζεται με τον Αϊζενστάιν στο σενάριο της ημιτελούς ταινίας «Bezhin Meadow» («Το λιβάδι του Μπεζίν»).

Ο Μπάμπελ ανήκει στη μεγάλη παράδοση των ασκεναζίμ συγγραφέων, Εβραίων δηλαδή που είτε έγραφαν στα γίντις (π.χ. ο Νομπελίστας Μπάσεβις Σίνγκερ) είτε δεν έγραφαν, όπως ο ίδιος, και αντλούν από τα ανατολίτικα παραμύθια και τις ταλμουδικές ιστορίες. Θεωρείται δεξιοτέχνης της μικρής φόρμας, εφάμιλλος του Τσέχοφ και του Τουργκένιεφ, ενώ άλλοι τον τοποθετούν στις κορυφογραμμές που οροθετούν ο Κάφκα και ο Χέμινγουεϊ. Από τα διηγήματά του φημίζονται ιδιαίτερα εκείνα που επικεντρώνονται στις εμπειρίες του από το ρωσικό εμφύλιο, σε αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια και στον διαρκώς επαπειλούμενο βίο των Εβραίων στο γκέτο της γενέθλιας, μελαγχολικής Οδησσού.

Η γραφή του ποικίλλει υφολογικά. Αλλοτε το ύφος μοιάζει με δημοσιογραφικό, προσιδιάζοντας σε πάλλουσα ανταπόκριση από το μέτωπο, άλλα κείμενα αξιοποιούν τη διάλεκτο των Κοζάκων, ενώ αλλού είναι έκδηλος ο λυρισμός. Με σκόπιμες επαναλήψεις συγκεκριμένων ρημάτων και αντωνυμιών, με επιδέξια χρήση των παρηχήσεων, με διακειμενικά παίγνια, με τίτλους που παραπέμπουν στις εκλεκτικές του συγγένειες, ο Μπάμπελ αποκαλύπτει την αυστηρή διάρθρωση και τη φιλόπονη επεξεργασία τού, βιωματικού ως επί το πλείστον, υλικού του. Καμία λέξη δεν ρίχνεται τυχαία στη σελίδα. Ως προς τη σκηνοθετική διάταξη των διηγημάτων, ο συγγραφέας στοιχίζει τα πρόσωπά του σε μία διελκυστίνδα βασανιστικών διλημμάτων. Μέσω της βίας και της παρεκκλίνουσας συχνά συμπεριφοράς προσπαθούν να ξορκίσουν την πνιγηρή δυσπραγία τους. Η άτεγκτη προτεραιότητα του βιοπορισμού, ο αγώνας της επιβίωσης που αυτομάτως μεταφράζεται σε σωματικό μόχθο και ψυχικές κακώσεις, σαρώνουν προσκόμματα ηθικής και διευρύνουν την έννοια της εντιμότητας.

Χαρακτηριστική για τις αντιφάσεις της, η φιγούρα του Μπένια Κρικ, του «βασιλιά» των τρωγλών, σκληρή, δυναστευτική και συνάμα τσακισμένη, ένα ανθρώπινο ράκος με ανεξάντλητη ψυχική ρώμη. Ο Μπάμπελ δεν ζυγοσταθμίζει την ηθική, ούτε πλάθει ηρωικά πρότυπα. Η γενναιότητα και η δύναμή του διοχετεύονται στη γραφή, γραφή ικανή να αρπάζει την πραγματικότητα και να την εσωκλείει απαστράπτουσα όσο και αδυσώπητη σε λιγοστές σελίδες. Σε ελάχιστο χώρο ο συγγραφέας επιτυγχάνει να αναπαραστήσει ένα πολύχρωμο σύμπαν από ανομοιογενείς ψηφίδες, η καθεμία από τις οποίες διατηρεί και διακηρύσσει τη μοναδικότητά της. Οι ιστορίες σμιλεύονται πάνω σε αντιφάσεις, ιδιοσυγκρασιακές αλλά και μυθοπλαστικές. Η στατικότητα εναλλάσσεται με τη ζωηρή δράση, η ακατάλυτη σιωπή με λυγμική ταχυγλωσσία, το περίκλειστο περιβάλλον φωτίζεται αιφνιδίως από πρωτόφαντες προοπτικές, μια παιδική ανάμνηση μαυρίζει από τη βαρυθυμία της αναπόλησης, το κλάμα απόγνωσης απολήγει σε ψυχική ανάταση. Με λιτά μέσα και χάρη στη δεινή παρατηρητικότητά του ο Μπάμπελ απομονώνει τις καίριες εκείνες λεπτομέρειες που χτίζουν έναν μυθοπλαστικό κόσμο αρραγή και συνθέτουν εικόνες εκπληκτικής ενάργειας.



Θραύσματα διαμαντιών



Οταν αντιμετωπίζουμε ένα έργο αναντίρρητα αριστουργηματικό, δεν χωρούν δισταγμοί περί αξιολογικών εκτιμήσεων και η διάκριση μεταξύ των ερανισμένων διηγημάτων μοιάζει μάταιος κόπος. Παρακάτω μνημονεύω απλώς κάποιες ιστορίες που, κατά την κρίση μου, η ανάγνωσή τους αφήνει βαθύτερες, δυσεπούλωτες εντυπώσεις. Το διήγημα «Ο γερο-Σλόιμ» για τη σπαρακτική σωματική καταρράκωση, συνοψισμένη στο ρημαγμένο στόμα του ήρωα που τον υποχρεώνει στην αλαλία, για τη διαπεραστική μελαγχολία του, για την ιδιότυπη ευγλωττία που ανακαλύπτεται στην εκφραστικότητα και σημειολογία των κινήσεων και κυρίως στην ένταση και την εξουσία του βλέμματος, επαναλαμβανόμενο σημείο αναφοράς στον Μπάμπελ· το «Δωμάτιο της γιαγιάς» για την κλειστοφοβική του ατμόσφαιρα και την ψυχοπλακωτική, αδιαπέραστη σιωπή του· το «Τέλος του γηροκομείου» για την απαράμιλλη σκιαγράφηση εφιαλτικών μορφών, εξαθλιωμένων, μαραμένων, σκελετωμένων, που καθηλώνουν με τη διεκδίκηση της αξιοπρέπειάς τους· την «Ιστορία του περιστερώνα μου» για την απότομη, αμείλικτη παλινδρόμηση από την εκστατική ευτυχία σε μία εβένινη απελπισία· τα διηγήματα «Φεγγίτης του λουτρού» και «Πρώτη αγάπη» για το βαθύ, υποβλητικό ερωτισμό τους· το «Ξύπνημα» για τη βίαιη αφύπνιση του αφηγητή από τη συνειδητοποίηση της άγνοιάς του και της επιτακτικής ανάγκης ανίχνευσης του ανοίκειου περιβάλλοντος, προκειμένου να το τιθασεύσει μυθοπλαστικά· το «Υπόγειο» για την ορμητική θλίψη του και τις συναισθηματικές ταλαντώσεις, όπως μόνο ένα παιδί τις βιώνει, στη διαπασών· το «Γκυ ντε Μωπασσάν» για το σωματικό ερεθισμό από την επίδραση της λογοτεχνίας, για το παράδοξο χριστιανικό μοτίβο της αναπαράστασης ενός ηδύ Γολγοθά και για την εναλλαγή της ερωτικής έξαψης με τη δυσοίωνη αμφισημία του τέλους· την «Πρώτη μου αμοιβή» για το σαγήνευμα μιας πόρνης, ενός ανθρώπου αγκιστρωμένου στην πιο χθαμαλή πραγματικότητα, από την επινόηση μιας διακορευμένης παιδικής ηλικίας· την «Εβραία» για την πιο συγκλονιστική ίσως γυναικεία φιγούρα των ανθολογούμενων διηγημάτων.

Ενα εκδοτικό γεγονός βαρύνουσας σημασίας αποτέλεσε η αγγλόφωνη έκδοση (2001) των επιβιωσάντων απάντων του Μπάμπελ («The Complete Works of Isaac Babel») σε επιμέλεια της κόρης του Νατάλιας και σε άριστη απόδοση του βραβευμένου μεταφραστή Πίτερ Κόνσταντιν. Ο τόμος περιλαμβάνει τις ιστορίες από το «Κόκκινο Ιππικό», ημερολόγια, άρθρα και ανταποκρίσεις, αμετάφραστα μέχρι τότε διηγήματα, θεατρικά έργα και σενάρια, χρονολόγιο, πρόλογο και επίλογο της επιμελήτριας με διαφωτιστικά βιογραφικά στοιχεία. Ενα πλούσιο υλικό, οπωσδήποτε ανισοβαρές, οργανωμένο με μεθοδικότητα και τον πλέον κατατοπιστικό τρόπο. Η πληρέστερη κληρονομιά του Μπάμπελ, πρότυπο για προσεχή μεταφραστικά εγχειρήματα πάνω στο έργο του. Η πρόσφατη έκδοση από τις «Ροές» μαζί με την υπεσχημένη επανέκδοση του «Κόκκινου Ιππικού» από τον ίδιο εκδοτικό οίκο αξίζουν ανάλογους επαίνους.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/10/2004