Η θάλασσα

Ο Μαξ Μόρτεν, ιστορικός τέχνης, επιστρέφει στο παραθαλάσσιο χωριουδάκι των παιδικών του χρόνων, προσπαθώντας να ξεφύγει από μια πρόσφατη βαριά απώλεια αλλά και παράλληλα να αντιμετωπίσει ένα παλιό του τραύμα που έχει σχέση με την οικογένεια Γκρέις.
Ο κύριος και η κυρία Γκρέις, με έναν αέρα κοσμικότητας και ανυποκρισίας, δεν έμοιαζαν με κανέναν από όσους ενήλικους είχε γνωρίσει ώς τότε ο Μαξ. Εκείνοι, όμως, που τον γοήτευσαν περισσότερο ήταν τα δίδυμα παιδιά του ζευγαριού, συνομήλικά του, ο βουβός, ανέκφραστος Μάιλς και η γεμάτη παραφορά, πρόκληση κι ευθύτητα Χλόη. Τα όσα συνέβησαν τότε δεν διαμόρφωσαν μόνο το μέλλον του, αλλά τον στιγμάτισαν για πάντα. Γραμμένη με την ακριβόλογη, υπέροχη πένα του Μπάνβιλ, η Θάλασσα είναι μια ιστορία συμφιλίωσης με το θάνατο, καθώς κι ένας εκπληκτικός στοχασμός πάνω στην ταυτότητα και τη μνήμη.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι φετινές επιτροπές των βραβείων Booker και Whitbread μας εξέπληξαν με τις επιλογές τους, οι οποίες δηλώνουν και μια μεταστροφή στον τρόπο αξιολόγησης των έργων: το μεν Whitbread δόθηκε στην πειραματική και «δύσκολη» συγγραφέα Αλι Σμιθ για το μυθιστόρημά της «The Accidental», το δε Booker στον εξίσου «δύσκολο» και αντιεμπορικό στιλίστα, τον Ιρλανδό Τζον Μπάνβιλ, για τη «Θάλασσα», έναν συγγραφέα «αδιάφορο απέναντι στην αδιαφορία του κόσμου και των κριτικών», όπως, μεταξύ άλλων, γράφτηκε, μετά την απονομή του βραβείου.

Η «Θάλασσα», για την οποία γράφτηκε πως αποτελεί φόρο τιμής στον κορυφαίο Ιρλανδό Τζέιμς Τζόις και στην οποία διακρίνεται μια άμεση αναφορά στο μνημειώδες έργο τής Βιρτζίνια Γουλφ «Κύματα», αποτελεί, όπως και τα υπόλοιπα έργα του Μπάνβιλ, μια πρόκληση για τον αναγνώστη, καθώς δεν πρόκειται για ένα ακόμα κλασικότροπο μυθιστόρημα: Η «Θάλασσα» σε προκαλεί να παρακολουθήσεις τον τρόπο λειτουργίας της μνήμης μέσα από τους στοχασμούς τού αφηγητή, που αποδίδονται με εικόνες· να εισέλθεις στην περιπέτεια της ανασύνθεσης των γεγονότων μέσα από τις αισθητηριακές προσλήψεις και τις επαναλήψεις μοτίβων και φράσεων που, όπως ισχυρίζεται ο ήρωας του Μπάνβιλ, ευθύνονται και για τον τρόπο δόμησης της σκέψης μας και έχουν σημαντικό μερίδιο στην κατασκευή της ταυτότητάς μας.

Τα μυθιστορήματα του Μπάνβιλ κατακλύζονται από φιλοσοφικούς στοχασμούς, η γλώσσα του, η οποία έχει επαναληπτικά επαινεθεί από τους κριτικούς, είναι μεν κρυπτική, ικανή δε να αποδώσει τα πλέον φευγαλέα συναισθήματα και ερεθίσματα με ακρίβεια, χωρίς να συναντάμε σε αυτά τις ποιότητες εκείνες που θεωρούνται απαραίτητα συστατικά ενός επιτυχημένου μυθιστορήματος: την πλοκή, το σασπένς και τους χαρακτήρες. Η ανάγνωση ενός μυθιστορήματος του Μπάνβιλ δεν είναι μια παθητική εμπειρία, προϋποθέτει ενεργό συμμετοχή και μοιάζει με βουτιά σε μια θάλασσα όπου θα πρέπει υποχρεωτικά να μάθεις κολύμπι.

Σε ολόκληρο το έργο του Μπάνβιλ επαναλαμβάνεται το μοτίβο ενός άντρα που αποσύρεται κάπου απόμερα και στοχάζεται: στη «Θάλασσα», ο ήρωας, ο Μαξ Μόρντεν, είναι ένας προχωρημένης ηλικίας άντρας που καταφεύγει σε εκούσιο εγκλεισμό και επιδίδεται στον αναστοχασμό της ζωής του, στο μέρος όπου παραθέριζε όταν ήταν παιδί. Στην «Εκλειψη» υπάρχει ένας ανενεργός ηθοποιός που κρύβεται στο σπίτι των παιδικών του χρόνων για να αντιμετωπίσει το παρελθόν και να αναμετρηθεί με την τέχνη του, στα δε «Φαντάσματα» ένας ανώνυμος άντρας, που απομονώνεται σε ένα νησί περιμένοντας τη λύτρωση από το βάρος του παρελθόντος, αναγκάζεται να αντιμετωπίσει κάποιες αναπάντεχες αφίξεις.



Πίνακες και αναμνήσεις



Ο Μαξ Μόρντεν, μετά το θάνατο της συζύγου του Αννας από καρκίνο, επιστρέφει στους Κέδρους, ένα θέρετρο όπου συνήθιζε να περνάει τα καλοκαίρια του όταν ήταν παιδί. Ο Μαξ είναι ένας μέτριος, χωρίς ιδιαίτερες φιλοδοξίες τεχνοκριτικός, και τα τελευταία χρόνια γράφει μια μονογραφία με θέμα το ζωγράφο Μπονάρ, η οποία προχωράει αργά γιατί, όπως και ο ίδιος διαπιστώνει, δεν έχει κάτι καινούργιο να προσθέσει. Σε ολόκληρο το μυθιστόρημα υπάρχουν πλήθος αναφορών σε ζωγράφους και σε έργα. «Οι γυναίκες στο λουτρό» του Μπονάρ ή τα κορίτσια στους πίνακες του Βερμέερ συνεχώς παρεισφρέουν στην αφήγηση, σαν δευτερεύοντες χαρακτήρες. Βλέπουμε πως ακόμα και τον εαυτό του ο αφηγητής τον προσομοιάζει με πίνακα κρεμασμένο ανάμεσα σε άλλες σκηνές της οικογενειακής ζωής. Στον ασφυκτικά περιορισμένο κόσμο του Μόρντεν, όλοι οι άνθρωποι που αποσπούν την προσοχή του γίνονται αντικείμενα συνεχούς παρατήρησης, σαν να έχουν εκτεθεί για πάντα κάτω από το βλέμμα του. Φαίνεται πως το προτιμάει αυτό, γιατί «τα άψυχα αντέχουν, τα έμψυχα πέφτουν». Και δεν προτιμάει τα πράγματα μόνο για την αντοχή τους αλλά και για την αφωνία τους. Οταν έρχεται σε επαφή με τα έμψυχα όντα, εκείνα μιλούν και απαιτούν να κατανοηθούν με τους δικούς τους όρους. Αντιθέτως, όταν τα ίδια περνούν στο χώρο της μνήμης, ο Μόρντεν αναλαμβάνει να τους δώσει φωνή, αν και συνήθως αυτή η φωνή δεν συγχρονίζεται με την ιστορία που έχει πλάσει γι' αυτά και πολλές από τις πεποιθήσεις του βασίζονται σε κολοσσιαίες παρεξηγήσεις. Οι χειρονομίες, οι αποσπασματικές φράσεις, οι κινήσεις και τα νεύματα που ως αγόρι αποσπούσε από τον ενήλικο κόσμο επανέρχονται στη δύση της ζωής του και το βουβό παρελθόν του αποκτά φωνή και αναδομείται, σύμφωνα με τον άνθρωπο ο οποίος έχει γίνει.



Οι αίθουσες του τρόμου



Η αφήγηση περιστρέφεται γύρω από μια εικόνα στην παραλία, όταν ο Μόρντεν ήταν εντεκάχρονο αγόρι και παρακολουθούσε τις κινήσεις μιας τετραμελούς οικογένειας που περνούσε τα πρωινά δίπλα στη θάλασσα. Ολες οι κινήσεις τους αναπλάθονται στο συνεχώς μεταβαλλόμενο πίνακα της μνήμης του, μαζί με την ιστορία της υπόλοιπης ζωής του αλλά και κάποιων άλλων, που έτυχε να συναντήσει και να συμπορευτεί μαζί τους, όπως της συζύγου του Αννας και της Κλερ, της κόρης τους. Στη θερινή αυτή εικόνα υπάρχουν οι δυο πρώτοι έρωτες της ζωής του, η συναρπαστική κυρία Γκρέις και η αντιδραστική κόρη της Χλόη, που είναι και η πρώτη κοπέλα με την οποία σχετίστηκε, και στην οποία άρεσε να προκαλεί, ενώ την ίδια ώρα «θύμωνε όταν κάποιος ανταποκρινόταν στην πρόκλησή της».

Μέσα από την επαφή με την προνομιούχα οικογένεια Γκρέις μυήθηκε στις συνήθειες των ανθρώπων με χρηματική άνεση αλλά και στη «δονκιχωτική φύση της αγάπης». Ο έρωτάς του για την κυρία Γκρέις, που ήταν μέρος ενός απαγορευμένου και μυστήριου κόσμου, έγινε προθάλαμος για τον έρωτά του για τη Χλόη, και η αιτία να «αποχωριστεί τον εαυτό του» και να βιώσει τον κόσμο ως «αντικειμενική ολότητα».

Ο Μόρντεν, καθώς περιφέρεται στις «αίθουσες τρόμου» του εγκεφάλου του, αναβιώνοντας την εμπειρία εκείνου του καλοκαιριού, διαπιστώνει πως ένα μερίδιο της έλξης που αισθάνθηκε για την οικογένεια Γκρέις οφείλεται στο γεγονός πως ήταν διαφορετικοί από τους ανθρώπους του δικού του ταπεινού κόσμου. Κάνοντας παρέα με τα παιδιά τους, είχε την ευκαιρία να ζήσει με το δικό τους τρόπο και, αργότερα, ήταν απλώς φυσικό να παντρευτεί την Αννα, μια ευκατάστατη γυναίκα, η οποία τον συντηρούσε με τα χρήματά της.



Μια «παλλόμενη απουσία»



Ο Μπάνβιλ, με την ιμπρεσιονιστική γραφή του και το λεπτό χειρισμό των εκφραστικών του μέσων, αποδίδει με ακρίβεια τα μικρά εξωτερικά ερεθίσματα που ευθύνονται για τις τεράστιες εσωτερικές μετακινήσεις και τη συνεχώς μεταβαλλόμενη οπτική του ήρωά του, όχι μόνο από σελίδα σε σελίδα αλλά συχνά και στο εσωτερικό της ίδιας παραγράφου. Η μεταφράστρια Τόνια Κοβαλένκο κατόρθωσε να αποδώσει την τεχνική ιδιαιτερότητα της γραφής του και το απαιτητικό αυτό μυθιστόρημα έφτασε σε μας σε απρόσκοπτα ελληνικά.

Ο ίδιος ο Μόρντεν περιγράφει τον εαυτό του ως «παλλόμενη απουσία» και από τις πρώτες σελίδες μετουσιώνεται σε φάντασμα που παρακολουθεί την ιστορία του σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, δραματοποιώντας τα σκοτεινά μονοπάτια τα οποία ακολουθεί η σκέψη όταν εισέρχεται στην επικράτεια του παρελθόντος, πότε μέσα από την τωρινή του όψη πότε μέσα από το παιδί το οποίο υπήρξε, πότε μέσα από την οπτική του ανθρώπου τον οποίο θυμάται, περνώντας απροειδοποίητα από τη μια εικόνα ή σκέψη στην επόμενη, από το ένα περιστατικό στο άλλο, συχνά μέσα στο πλαίσιο της ίδιας πρότασης, χωρίς να χάνεται η συνοχή, καθώς όλα υποτάσσονται σε μια κοινή ατμόσφαιρα και σε έναν κοινό στόχο: στην απόδοση του ατομικού παρελθόντος ως κάτι το προσωπικό αλλά και ταυτόχρονα απρόσωπο.

Το εγχείρημα του Μπάνβιλ είναι δύσκολο αλλά επιτυχές. Κατορθώνει, όπως η Γουλφ στα «Κύματα», να αποδώσει τους χαρακτήρες μέσα από τον αντίκτυπο που έχουν οι πράξεις τους στην πολυπρισματική μνήμη τού αφηγητή. Καθώς οι εικόνες αναδύονται θολές από τη θάλασσα της μνήμης, ο Μόρντεν φιλότιμα επιχειρεί να τους προσθέσει κι άλλες πινελιές, εκεί όπου κρίνει πως χρειάζεται, προκειμένου να ζωντανέψουν και να εντυπωθούν βαθιά και στη δική μας μνήμη.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/02/2006