Πράγα, πορτρέτα μιας πόλης

Οι πόλεις ασκούν μια ισχυρή, αλλόκοτη μαγεία, και τίποτα δεν είναι τόσο αλλόκοτο όσο η γοητεία που ασκεί η Πράγα στο φυλλοκάρδι του ταξιδιώτη που νοσταλγεί τον τόπο του -που νοσταλγεί όχι την πατρίδα του, αλλά την πόλη στις όχθες του Βλάτβα που άφησε πίσω. Κι αν κάποτε ξαναγυρίσει, νιώθει ενοχές, που λησμόνησε, που παραμέλησε, που στάθηκε άπιστος. Ίσως το συγκεκριμένο βιβλίο να είναι μια προσπάθεια συμφιλίωσης, ένα δώρο που προσφέρεται διστακτικά -ή, πάλι, απλώς το εξευμενιστικό γράμμα ενός άπιστου εραστή που ζητάει συγχώρεση.

Τζον Μπάνβιλ

«Η Πράγα δεν σ' αφήνει να φύγεις»

Φραντς Κάφκα

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Τι είναι η Πράγα; Αραγε η ουσία της ενυπάρχει στη χαριτωμένη Πλατεία της Παλιάς Πόλης, με τα καφενεία της και το διάσημο ρολόι της, ή, εντελώς αντιθέτως, στα καπνισμένα, τσιμεντένια προάστια, όπου κατοικεί η πλειονότητα των Πραγινών, διάγοντας ζωές διόλου μποέμ; Ο χρόνος εναποθέτει τα αλλεπάλληλα στρώματά του σαν γεωλογικά πετρώματα, τον πορώδη ασβεστόλιθο του παρόντος πάνω στο γρανίτη των κομμουνιστών, πάνω στις στάχτες και τα διαμάντια των Αψβούργων, πάνω στο βασάλτη των Πρεμυσλιδών...Η Πράγα δεν είναι μία, αλλά τόσες όσες και τα μάτια που τη θωρούν..» Για έναν συγγραφέα σαν τον Τζον Μπάνβιλ δεν αποτελεί παράδοξο που τα δικά του μάτια αρχικά «είδαν την πόλη», όταν την επινόησαν για τις ανάγκες του μυθιστορήματός του «Κέπλερ», λίγα χρόνια προτού επισκεφθεί για πρώτη φορά, στη δεκαετία του 1980, την κομμουνιστική πρωτεύουσα της Τσεχοσλοβακίας («προσδοκώντας να μου ανατραπούν όλες οι ιδέες που μου είχαν επιβληθεί για τη ζωή στην Ανατολική Ευρώπη. Απογοητεύτηκα...») Η περιέργεια του, που ξεπερνούσε «την απλή περιέργεια ενός επισκέπτη», ήταν μεγάλη. Ισοδύναμη με την πρόκληση να επινοήσει μια πόλη. Κουβαλώντας στις αποσκευές του τα συγχαρητήρια των αναγνωστών για την «τόση πιστότητα» της μυθιστορηματικής κατασκευής, ο Τζον Μπάνβιλ, μάλλον ευτυχής, επιβεβαιώνει κατά την πρώτη εκείνη γνωριμία με τη χιονοσκέπαστη Πράγα την αφηγηματική -τουλάχιστον- πεποίθηση του πως όχι μόνο η φαντασία αναπαριστά το χειροπιαστό, αλλά και ότι κάθε μυθοπλασία είναι επινόηση και όλα τα μυθιστορήματα είναι ιστορικά!

«Το να πλάθεις μύθους είναι περίεργη υπόθεση» -πόσο μάλλον για μια πόλη μυθική και όμορφη, «με μια ομορφιά συναρπαστικά μιασμένη». Μια πόλη μαγική και μάγισσα, την Πράγα του Ριπελίνο, πόλη κρυφών περασμάτων και κολασμένων σοκακιών... που ακόμη αναδίδουν τη δυσωδία του Μεσαίωνα, την πόλη του Φραντς Κάφκα, η Πράγα δεν σ' αφήνει να φύγεις, την πόλη-αγαπημένη πολλών συγγραφέων, που ποτέ δεν «χωρά» στην πραγματικότητα, παρά ή εις πείσμα της ιστορίας της που χάνεται στα βάθη των αιώνων ή «κρύβεται» στα αξιοθέατα μνημεία.

Η αντίστιξη ιστορίας και φαντασίας, αληθινού και πλαστού -με καταλυτικό διαμεσολαβητή τη μνήμη- κυριαρχεί στο βιβλίο του Τζ. Μπάνβιλ, το οποίο δύσκολα μπορεί να κατατάξει κάποιος σε συγκεκριμένη κατηγορία. Αλλωστε την ευθύνη μονοσήμαντων χαρακτηρισμών την αποποιείται ήδη από το σύντομο προλογικό κεφάλαιο ο ίδιος ο συγγραφέας : «Το παρόν βιβλίο δεν είναι ταξιδιωτικός οδηγός... αλλά μια χούφτα αναμνήσεις, παραλλαγές στο ίδιο θέμα. Μια απόπειρα να σκιαγραφήσω έναν τόπο μέσα από έναν σύνθετο άθλο της μνήμης και της φαντασίας. Ενα θλιμμένο ερωτικό τραγούδι προς μια αγαπημένη που ποτέ δεν θα ανταποκριθεί...»

Με οδηγό τις αναμνήσεις αλλά και τις αφηγηματικές επιλογές τού συγγραφέα ( με δεκατρία μυθιστορήματα, μία συλλογή διηγημάτων και τρία θεατρικά έργα, ο Τζον Μπάνβιλ συγκαταλέγεται από το «London Review of Books» στους σημαντικότερους, ζώντες, αγγλόφωνους συγγραφείς ) οι αναγνώστες έχουν πολλές συναρπαστικές διαδρομές να ακολουθήσουν, στο παρόν και το παρελθόν της Πράγας -και όχι μόνον!

Στα χνάρια των αλχημιστών, των μάγων και των νεκρομαντών, του παράφρονα αλλά και πεφωτισμένου αυτοκράτορα Ροδόλφου του Β', «υπομονετικού μαικήνα» των αστρονόμων Τίτο Μπράχε και Γιοχάνες Κέπλερ, των αναζητήσεων αλλά και των επιτευγμάτων τους. Απόηχοι αλλά και αφηγηματική συνέχεια από τη μυθιστορηματική τετραλογία του συγγραφέα, με κεντρικό θέμα τη ζωή διακεκριμένων επιστημόνων, ζητήματα επιστήμης και φαντασίας, αλλά και την αδυναμία της γλώσσας να περιγράψει τα φαινόμενα του κόσμου. Στην παγωμένη και γκρίζα ψυχροπολεμική Πράγα, που μπορεί να επιβεβαιώνει στον επισκέπτη / συγγραφέα τα «περισσότερα κλισέ γύρω από την κομμουνιστική εξουσία», δεν τον παρασύρει όμως σε απλοποιητικές αποδοκιμασίες, η προκατειλημμένες κρίσεις. Αντιθέτως, τα πολιτικά του σχόλια είναι ευθύβολα και εξίσου αιχμηρά, για την κομμουνιστική αλλά και μετα-κομμουνιστική πρωτεύουσα πλέον της Τσεχίας. Στην πόλη του Βάτσλαβ Χάβελ το 1995, που μετά τη Βελούδινη Επανάσταση επανασυγκροτεί την ιστορία της και την ταυτότητά της -«η πόλη που βγήκε ζωντανή από την κομμουνιστική αρπαγή της εξουσίας το 1948, ακόμα και από τη ρωσική εισβολή είκοσι χρόνια αργότερα, αλλά - οποία ειρωνεία - υπέκυψε τελικά στο πλήγμα που της κατάφερε η βελούδινη γροθιά τής επανάστασης του 1989». Στην πόλη που κατακλύστηκε από τα φουσκωμένα νερά του ποταμού Βλάτβα το καλοκαίρι του 2002, με πρωτοφανείς πλημμύρες και καταστροφές, διακινδυνεύοντας πολλά από το ιστορικό της πρόσωπο -«η Πράγα θα επιζούσε. Η Πράγα πάντα επιζεί».

Αναμνήσεις, ανέκδοτα, αποσπάσματα ιστορίας, λογοτεχνίας και επιστήμης, λιγοστές πληροφορίες από οδηγούς, ταξιδιωτικές εντυπώσεις. Συνάμα, ένας ακατάβλητος διακειμενικός διάλογος με τον Χένρι Τζέιμς, τον Ναμπόκοφ, τον Ριπελίνο, τον Μπέκετ, τον Χάιντεγκερ, τον Κούντερα και φυσικά τον Φραντς Κάφκα. Και καταλυτικός διαμεσολαβητής ανάμεσα στην πόλη και το συγγραφέα, οι φωτογραφίες τού Γιόσεφ Σούντακ, που τόσο ταυτίστηκαν με τη ματιά του συγγραφέα, ώστε να αναρωτιέται για την Πράγα: «δεν είμαι βέβαιος αν αυτά που ανακαλώ είναι εικόνες από τη μνήμη μου ή από τις φωτογραφίες τού Σούντεκ».

Κάτι ανάλογο μπορεί να συμβεί και στους αναγνώστες του βιβλίου τού Μπάνβιλ -όσοι αφεθούν στη συναρπαστική του αφήγηση, ίσως να μην μπορέσουν να δουν την Πράγα παρά μόνο μέσα από τα δικά του μάτια! Καλό ταξίδι!



ΕΡΙΦΥΛΗ ΜΑΡΩΝΙΤΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/09/2005