Παγκοσμιοποίηση. Οι συνέπειες για τον άνθρωπο

Ο όρος "παγκοσμιοποίηση" χρησιμοποιείται ευρέως στις μέρες μας. Σ' αυτό το βιβλίο γίνεται μια προσπάθεια να καταδειχτούν όλες εκείνες οι πτυχές του όρου πέρα από τις επιφανειακές εκδηλώσεις του. Αποκαλύπτοντας τις κοινωνικές ρίζες αλλά και τις κοινωνικές συνέπειες της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης, το βιβλίο αυτό προσπαθεί να ξεδιαλύνει εν μέρει την ομίχλη που περιβάλλει τον όρο.

Παράλληλα με τις αναδυόμενες, παγκόσμιες διαστάσεις του χώρου των επιχειρήσεων, της οικονομίας, του εμπορίου και της πληροφορίας, ενεργοποιείται και μία διαδικασία που επιλαμβάνεται των τοπικών ιδιαιτεροτήτων. Αυτό που για ορισμένους εμφανίζεται ως παγκοσμιοποίηση, για κάποιους άλλους σημαίνει καθήλωση σ' ένα περιχαρακωμένο τόπο. Ενώ για ορισμένους σηματοδοτεί μια νέα ελευθερία, για πολλούς άλλους επέρχεται ως απρόσκλητη και σκληρή μοίρα. Η ελευθερία της κίνησης, ένα σπάνιο και άνισα κατανεμημένο εμπόρευμα, μετατρέπεται γρήγορα στον κύριο διαχωριστικό παράγοντα των καιρών μας.Πρόκειται για ένα βιβλίο - συνεισφορά στη συζήτηση περί παγκοσμιοποίησης και ως τέτοιο θα αποσπάσει το ενδιαφέρον τόσο φοιτητών όσο και επαγγλεματιών από το χώρο της κοινωνιολογίας, της ανθρώπινης γεωγραφίας και των πολιτισμικών θεμάτων.

ΚΡΙΤΙΚΗ

Ο 79χρονος Πολωνός, εβραϊκής καταγωγής, Ζίγκμουντ Μπάουμαν είναι ένας από τους πιο σημαντικούς κοινωνιολόγους του καιρού μας αλλά και ένας στρατευμένος διανοούμενος υπέρ των κοινωνικών και ανθρώπινων δικαιωμάτων. Η ατομική του ιστορία είναι συναρπαστική. Μαχητής της πολωνικής αντίστασης, συμμετείχε στις φιλοσοβιετικές δυνάμεις όχι μόνο γιατί ήταν κομμουνιστής, αλλά και γιατί στις δυνάμεις της φιλοαγγλικής αντίστασης είχαν εμφιλοχωρήσει και ισχυρά αντισημιτικά στοιχεία. Υποδέχτηκε με ελπίδα την επικράτηση των κομμουνιστικών δυνάμεων αλλά σύντομα απογοητεύτηκε, και μετά τη σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία κατέφυγε αρχικά στο Τελ-Αβίβ και στη συνέχεια στην Αγγλία. Οπως δηλώνει ο ίδιος, εκείνος που τον βοήθησε να αποδεσμευτεί από τον ορθόδοξο μαρξισμό ήταν ο Γκράμσι, αλλά και η αθλιότητα και ανηθικότητα του πολωνικού καθεστώτος. Ποτέ όμως δεν έπαψε να θεωρεί το σοσιαλισμό κάτι το επίκαιρο και ζωτικά αναγκαίο (δες το επιμελούμενο από τον Θανάση Γιαλκέτση «Σημειωματάριο ιδεών» -2-2-2003 και 25-4-2004- στις στήλες αυτής εδώ της εφημερίδας). Σήμερα είναι επίτιμος καθηγητής στα Πανεπιστήμια του Λιντς και της Βαρσοβίας.
Ο Μπάουμαν σε αυτό το σημαντικό έργο του εστιάζει το φακό του κοινωνιολόγου στις αόρατες πλευρές της παγκοσμιοποίησης. Σκοπός του είναι να καταδείξει τη διπλή και αντιφατική πλευρά της παγκοσμιοποίησης. Αυτό που για ορισμένους σημαίνει ελευθερία κίνησης στο χώρο, για άλλους αποτελεί μια διαδικασία περιχαράκωσης σε τοπικές παραμέτρους. Μια τέτοια εξέλιξη σε ένα διαρκώς κινούμενο χώρο «αποτελεί σημάδι κοινωνικής στέρησης και υποβάθμισης». Η παγκοσμιοποίηση στο έργο τού Μπάουμαν φαντάζει σαν ένα γλυπτό, ο καλλιτέχνης και δημιουργός τού οποίου δεν είναι η ανθρώπινη δημιουργικότητα, αλλά οι παντοδύναμες εταιρείες. Ο συγγραφέας δανείζεται μια φράση του Αμερικανού θεωρητικού του μάνατζμεντ Αλμπερτ Ντάνλαπ, πως «η εταιρεία ανήκει στους ανθρώπους που επενδύουν σ' αυτήν και όχι στους υπαλλήλους ή τους προμηθευτές της ούτε και στον τόπο όπου είναι εγκατεστημένη», για να αναδείξει μια σημαντική παράμετρο της παγκοσμιοποίησης. Αυτή δεν είναι άλλη από την ελευθερία και ανεξαρτησία από το χώρο και τους εδαφικούς περιορισμούς των ισχυρών αποεθνικοποιημένων κέντρων λήψης αποφάσεων. Εκ πρώτης όψεως η παγκοσμιοποίηση με μέσο το Διαδίκτυο φαίνεται να καταργεί τις αποστάσεις, να σηματοδοτεί το τέλος της γεωγραφίας (Βιριλιό). Ο Μπάουμαν σπεύδει να μας υπενθυμίσει πως η απόσταση δεν αποτελεί ένα φυσικό, αντικειμενικό δεδομένο, αλλά συνιστά ένα κοινωνικό προϊόν. Οι εταιρείες και οι μέτοχοί τους είναι ο μοναδικός παράγοντας που είναι απαλλαγμένος από τους χωρικούς προσδιορισμούς. Είναι όμως αυτή η μορφή της τεχνολογικής και χρηματιστικής ακύρωσης των χρονικών και χωρικών αποστάσεων που, αντί να συμβάλλει στην ομογενοποίηση της ανθρώπινης κατάστασης, οδηγεί στην πόλωση και στην περιθωριοποίηση. Οι εταιρείες δεν ενδιαφέρονται για τη μονιμοποίηση του επενδυτικού τους χώρου, αφού έχουν πρωτόγνωρες ευκαιρίες κίνησης και δράσης ανεξάρτητα από τους εδαφικούς περιορισμούς. Οσοι όμως, ενώ η τοπικότητα χάνει τη σημασία της, δεν μπορούν να αποδεσμευτούν απ' αυτήν, ξαφνικά βλέπουν αβοήθητοι, τη μόνη εδαφική περιοχή που τους μένει να εξαφανίζεται παρασέρνοντας και αυτούς μαζί της.
Η αποεδαφικοποίηση του χώρου έχει και εσωτερική διάσταση, αφού οι παραδοσιακοί δημόσιοι χώροι υποχωρούν και υποσκελίζονται από ιδιωτικούς χώρους κατανάλωσης. Η ικανότητα πληρωμής θεμελιώνει την προσβασιμότητα σ' αυτούς. Οσοι δεν διαθέτουν αυτή την ικανότητα καταφεύγουν στις δικές τους υποβαθμισμένες περιοχές και στις δικές τους επιθετικές ενέργειες. Γενικό χαρακτηριστικό όμως αυτής της κατάστασης είναι η επιβαλλόμενη ομοιομορφία. Οποιος παρεκκλίνει απ' αυτή την ομοιομορφία αποτελεί τον «εσωτερικό εχθρό», τα τείχη πλέον είναι εντός της πόλης.
Ελλειψη ανοχής

Η ομοιομορφία των πόλεων της παγκοσμιοποιημένης εδαφικότητας γεννά τη συμμόρφωση, της οποίας η άλλη όψη είναι η μη ανοχή. Πολλοί ταυτίζουν αυτή την κατάσταση με το Πανοπτικόν του Φουκώ, όπου όλοι υπόκεινται σε έλεγχο και επιτήρηση. Θεωρούν έτσι πως οι βάσεις δεδομένων και οι «λεωφόροι επικοινωνίας» αποτελούν τη σημερινή όψη του Πανοπτικού. Ο Μπάουμαν διαφωνεί, αφού ορθά επισημαίνει πως ενώ το Πανοπτικόν ήταν ένα όπλο κατά της διαφοράς, της επιλογής και της πολυμορφίας, από την πλευρά τους οι βάσεις δεδομένων είναι ένα εργαλείο επιλογής, διαχωρισμού και αποκλεισμού. Το Πανοπτικόν σχεδιάστηκε για να αποτρέπει τις δραπετεύσεις, οι βάσεις δεδομένων -ή το κατά Ματίεσεν Συνοπτικόν- σχεδιάστηκε για να αποτρέπει την είσοδο των ανεπιθύμητων, όσων δηλαδή η πιστοληπτική τους ικανότητα είναι ανύπαρκτη. Στο παγκοσμιοποιημένο Συνοπτικόν οι τοπικοί παρατηρούν την αναμφίβολη αυθεντία των παγκόσμιων.
Εκτός όμως από την αποεδαφικοποίηση της κοινωνίας, ο σύγχρονος άνθρωπος γίνεται μάρτυρας και της αποπολιτικοποιημένης κατάργησης της εθνικής κυριαρχίας. Η οικονομία, δηλαδή το κεφάλαιο, και οι χρηματιστικοί πόροι κινούνται πιο γρήγορα από την πολιτική. Η τελευταία δεν χάνει μόνο έδαφος, αλλά και το αντικείμενό της. Αυτό όμως το αντικείμενο της πολιτικής δεν είναι τίποτε άλλο από τη δημοκρατική εξουσία η οποία αμφισβητείται, γιατί οι θεσμοί που ασκούσαν έλεγχο στις χρήσεις και καταχρήσεις τής εξουσίας και αναπτύσσονταν στο εσωτερικό των εθνών-κρατών έχουν χάσει την ισχύ τους. Παράλληλα, ο κοινωνιολόγος διευκρινίζει πως δεν υπάρχει αντίφαση μεταξύ της αποδέσμευσης του κεφαλαίου από τους εδαφικούς περιορισμούς από τη μια μεριά και του πολλαπλασιασμού των αδύναμων και ανίσχυρων κυρίαρχων κρατών από την άλλη. Αντιθέτως, αυτή η αποδέσμευση έχει ανάγκη τα αδύναμα κράτη για να διατηρηθεί και να αναπαραχθεί.
Η αδυναμία της κρατικής κυριαρχίας αναπληρώνεται από τη δύναμη του καταναλωτή-εξατομικευμένου ανθρώπου. Ο κυρίαρχος, αν όχι μοναδικός ρόλος αυτού του ανθρώπου είναι αυτός του καταναλωτή και τα μοναδικά καθήκοντά του είναι η συλλογή «καταναλωτικών αισθήσεων». Σ' αυτό το περιβάλλον, η ολοκλήρωση και ο κατακερματισμός αποτελούν αμοιβαίες συμπληρωματικές διαδικασίες. Η διαδικασία απελευθέρωσης του κεφαλαίου και του χρηματοπιστωτικού συστήματος δεν συνοδεύεται και από διαδικασίες απελευθέρωσης της εργασίας. Αντί αυτής της απελευθέρωσης, η κοινωνία διχάζεται ανάμεσα στα μέλη και τα στελέχη του επιχειρηματικού κόσμου, που αποτελούν τους «τουρίστες», και τους μη καταναλωτές ή τους «περιπλανώμενους αλήτες». Ο κόσμος των «τουριστών» αρνείται σ' αυτόν των «αλητών» αυτό που θεωρεί το μεγαλύτερο επίτευγμά του, την ελευθερία κίνησης.
Οσοι επιδιώκουν να εξετάσουν το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης με τη λογική του ισοζυγίου θετικών και αρνητικών επιπτώσεων εγκλωβίζονται σ' έναν φαύλο κύκλο που εντός του στροβιλίζονται τα σωματίδια της «ευτυχίας» για μερικούς ή τα σωματίδια της απόλυτης αλλοτρίωσης και φτώχειας κατά κάποιους άλλους. Ο Μπάουμαν δεν εγκλωβίζεται στον αδιέξοδο κόσμο του ισοζυγίου θετικών-αρνητικών. Ταυτόχρονα όμως, το σχήμα «τουρίστες-περιπλανώμενοι αλήτες» πάσχει σε δύο ιδιαίτερα σημαντικές παραμέτρους:



Υποκειμενικές επιλογές

Πρώτον, ενώ διαβλέπει στην παγκοσμιοποίηση υποκειμενικές επιλογές, αυτές τις περιορίζει στον κόσμο των επιχειρήσεων, παραγνωρίζοντας το γεγονός πως το άνοιγμα των αγορών, η διάχυση της πληροφορίας και της τεχνολογίας δεν είναι κάτι που περιορίζεται στον εταιρικό καπιταλισμό. Ο Μπάουμαν συγχέει την κυριαρχία του κόσμου των «τουριστών», ή αλλιώς τού πολυεθνικού και εταιρικού καπιταλισμού, με το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, το οποίο είναι ευρύτερο, πολύπλευρο και συγκρουσιακό.
Δεύτερον, αυτή του η αδυναμία οφείλεται στο γεγονός πως αντίθετα με ένα ευρωπαϊκό πνεύμα, εκφραζόμενο κυρίως από τους Ούλριχ Μπεκ και Αντονι Γκίντενς, το οποίο βλέπει την παγκοσμιοποίηση ως μια διαδικασία σύγκρουσης που αναπτύσσεται σε μια κοινωνία διακινδύνευσης, για τον Μπάουμαν η παγκοσμιοποίηση είναι μια διαδικασία απόλυτης καθυπόταξης των κυριαρχούμενων στους κυρίαρχους. Από την άλλη, στις αμερικανικές εκδοχές τής παγκοσμιοποίησης η ειδοποιός διαφορά της δεν είναι ούτε η σύγκρουση ούτε η καθυπόταξη, αλλά η κυριαρχία ενός συστήματος ισορροπίας μεταξύ διαφορετικών παραγόντων, όπως τα κράτη-έθνη με κυριαρχία των ΗΠΑ και οι παγκόσμιες αγορές.
Για να είμαστε δίκαιοι, ο Μπάουμαν τονίζει πως αυτή η μορφή της παγκοσμιοποίησης απειλείται μόνο από τη δημιουργία μιας παγκόσμιας νομοθετικής και αστυνομικής εξουσίας. Η μονομερής όμως υποκειμενική διάσταση που προσδίδει στην παγκοσμιοποίηση, στο βαθμό που τα ενεργά υποκείμενά της είναι οι πολυεθνικές, δεν του επιτρέπει να αναδείξει, όπως για παράδειγμα κάνει ο Ανρί Βεμπέρ στο βιβλίο του «Το λαμπρό μέλλον της Αριστεράς» (εκδόσεις «Πόλις», μετάφραση Κώστας Μποτόπουλος), ποια μπορεί να είναι τα υποκείμενα της αντίστασης στο σημερινό μοντέλο παγκοσμιοποίησης και ποια μέτρα χρειάζεται να ληφθούν.
Ανεξάρτητα από τις όποιες ενστάσεις και παρατηρήσεις, η ανάγνωση αυτού του βιβλίου συμβάλλει στην ανάπτυξη ενός ανήσυχου προβληματισμού για την πορεία και το μέλλον αυτού του κόσμου. Η σε γενικές γραμμές πλούσια ελληνική βιβλιογραφία για την παγκοσμιοποίηση μετά την έκδοση αυτού του έργου μπορεί να αισθάνεται πως εμπλουτίστηκε με μια πραγματεία που δεν μπορεί να αφήσει αδιάφορους ούτε τους επικριτές ούτε τους υποστηρικτές τής παγκοσμιοποίησης, αλλά ούτε και τους εκπροσώπους της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ