Ρευστή αγάπη

Ποτέ άλλοτε δεν γινόταν τόσος λόγος για ανθρώπινες σχέσεις, ή, απλώς, για "σχέση" (εννοώντας, στην περίπτωση αυτή, τη σχέση άντρα και γυναίκας), και ποτέ άλλοτε όσο σήμερα οι σχέσεις αυτές δεν ήταν τόσο ασταθείς και εύθραυστες. Ο άνθρωπος της ρευστής νεωτερικότητας (Liquid Modernity) -όπως αποκαλεί ο Ζ. Μπάουμαν τη μετανεωτερικότητα, την κοινωνία δηλαδή των τελευταίων δεκαετιών, με τους ραγδαίους ρυθμούς αλλαγής, διακρίνοντάς την από την καθαυτό νεωτερικότητα (Solid Modernity)- δημιουργεί δεσμούς εξαρχής χαλαρούς, ώστε να μπορούν να λύνονται εύκολα, γρήγορα και δίχως πόνο, κάθε φορά που αλλάζουν οι περιστάσεις. Η κεντρική μορφή της ρευστής μοντέρνας εποχής μας είναι ακριβώς ο άνθρωπος χωρίς μόνιμους, σταθερούς, διαρκείς, ανθεκτικούς δεσμούς, γεγονός που, αφενός, τον οδηγεί σε μια απελπισμένη αναζήτηση ταυτότητας, αυτοπροσδιορισμού και αυτοκατάφασης, και, αφετέρου, του προκαλεί βαθύ αίσθημα ανασφάλειας. Ο θρίαμβος του ατομικισμού κατά τη μετανεωτερικότητα οδήγησε τελικά στο θάνατο το αυτόνομο άτομο της νεωτερικότητα και έβαλε στη θέση του ένα άλλο, ανίκανο να εμπιστεύεται και να δεσμεύεται, βουτηγμένο στον κομφορμισμό και το φόβο.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν θεωρείται ένας από τους πλέον οξυδερκείς ερμηνευτές της σύγχρονης, μεταμοντέρνας εποχής μας. Μετά την απέλασή του από τη Βαρσοβία το 1968 -ήδη ένας από τους κορυφαίους Πολωνούς κοινωνιολόγους-, εγκαταστάθηκε στην Αγγλία και δίδαξε Κοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο του Λιντς μέχρι τη συνταξιοδότησή του, το 1990. Εκτοτε το ενδιαφέρον του έχει στραφεί στην εξέταση θεμάτων ενός ευρύτατου φάσματος, που κυμαίνονται από θέματα της επικαιρότητας, τη σύγχυση που υφίστανται οι πολίτες των δυτικών κοινωνιών, την παγκοσμιοποίηση, τους οικονομικούς μετανάστες, έως την τηλεοπτική πραγματικότητα, τα ριάλιτι, την επίπλαστη οικειότητα αλλά και την αλλοτρίωση, που έχουν επέλθει μετά τον κατακλυσμό από προϊόντα της τεχνολογίας (κινητά, υπολογιστές, Διαδίκτυο), τα οποία έχουν επιφέρει δραματική αλλοίωση ακόμα και στον τρόπο που συνάπτονται οι σχέσεις. Μέσα από τα γνωστά σε όλους μας φαινόμενα των ημερών μας, ασκεί κριτική στο φιλελεύθερο καπιταλισμό, σχολιάζοντας με κάθε ευκαιρία τον τρόπο που η εξατομικευμένη κοινωνία καταστέλλει την ανάληψη ευθύνης, τη δράση και την επιλογή μέσα από μια υστερική σχεδόν απόπειρα αναστολής της «αβεβαιότητας» και παροχής μιας «εικονικής ασφάλειας».

Ο Μπάουμαν δεν παρουσιάζεται ιδιαίτερα αισιόδοξος για το μέλλον. Τα πρόσφατα έργα του διέπονται από μελαγχολία και θέτουν κρίσιμα ερωτήματα για την ικανότητα του σύγχρονου ανθρώπου να αγαπάει, να κάνει σχέσεις με τους άλλους, σχολιάζοντας την πιθανότητα μελλοντικών ολοκαυτωμάτων αλλά και την κατάσταση που μας περιρρέει και της οποίας είμαστε μέλη: τη μετανεωτερικότητα ή «ρευστή νεωτερικότητα», όπως την ονομάζει. Πρόκειται για την κοινωνία που προέκυψε τις τελευταίες δεκαετίες, όπου ο θρίαμβος του ατομικισμού δημιούργησε το νέας κοπής άτομο, ένα άτομο χωρίς σταθερούς δεσμούς, που απολαμβάνει μεν τη χωρίς δεσμεύσεις ελευθερία, αλλά ταυτόχρονα είναι βυθισμένο στην ανασφάλεια, τον κομφορμισμό και το φόβο, κάτοικο ενός κόσμου όπου, μετά το θρίαμβο της «εξατομίκευσης», οι σχέσεις είναι ευχή και κατάρα, οι πλέον αισθητές «ενσαρκώσεις της αμφιθυμίας»: Οι κάτοικοι του ρευστού μοντέρνου κόσμου γυρεύουν σχέσεις που θα τους σκεπάζουν σαν ελαφρύ πανωφόρι, ένα πανωφόρι που θα τους προστατεύει χωρίς να τους βαραίνει, και από το οποίο, όταν αλλάζει ο καιρός, θα μπορούν εύκολα να απαλλαγούν.



Ανθρωπος με αλλοιωμένες ιδιότητες



Στο «Ρευστή Αγάπη» εξετάζεται η κεντρική μορφή της εποχής μας: ο απαλλαγμένος από τους σταθερούς και ανθεκτικούς δεσμούς, άντρας ή γυναίκα, που κάποτε του επέτρεπαν να νιώθει ασφάλεια. Ο κάτοικος της «ρευστής νεωτερικότητας» επιστρατεύει την ευφυΐα του και τις δεξιότητές του προκειμένου να συνάψει σχέσεις με τους άλλους, οι οποίες όμως δεν διακρίνονται για τη διάρκειά τους, καθώς οι σχέσεις αυτές παραμένουν χαλαρές, προκειμένου να επιλυθούν ταχύτατα, χωρίς παράπλευρες απώλειες, όταν μεταβληθούν οι συνθήκες. Η αλλόκοτη ευθραυστότητα των ανθρώπινων σχέσεων, το αίσθημα της ανασφάλειας που δημιουργείται από τις εντατικές προσπάθειες της επαφής και της μη δέσμευσης και οι αντικρουόμενες επιθυμίες υπακούουν στη λογική της αγοράς, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Μπάουμαν, όπου προκειμένου να ικανοποιηθούν οι φρεσκοεπινοημένες ανάγκες, θα πρέπει διαρκώς να διατίθενται καινούρια προϊόντα.

Στις πρώτες σελίδες του βιβλίου γίνεται μια ευφυής αντιπαραβολή του σύγχρονου «με και χωρίς σχέσεις» μετανεωτερικού ανθρώπου με τον Ούλριχ, τον ήρωα του Μούζιλ στον «Ανθρωπο χωρίς ιδιότητες», ο οποίος μη διαθέτοντας δικές του ιδιότητες, συνέθετε ο ίδιος, χρησιμοποιώντας την ευφυΐα και την οξυδέρκειά του, όποια ιδιότητα χρειαζόταν, προκειμένου να αντεπεξέλθει σε έναν γεμάτο αντιφατικά μηνύματα κόσμο, ευεπίφορο δραματικών αλλαγών. Σύμφωνα με τον Μπάουμαν, ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ο διάδοχος του: χωρίς συνεκτικούς και αρραγείς δεσμούς, μπορεί να συνάψει όποιες και όσες σχέσεις θελήσει για να έρθει σε επαφή με τον κόσμο, σχέσεις χωρίς εγγυημένη διάρκεια που επιλύονται ταχύτατα, μόλις προκύψουν νέα δεδομένα, καθώς την επομένη πιθανόν να εμφανιστούν άλλες ανάγκες και προσφορές. Οι «ρευστοί εραστές» αισθάνονται «αναλώσιμοι» και ποθούν διακαώς τη «σχέση», αλλά ταυτόχρονα φοβούνται τις δεσμεύσεις και δεν είναι έτοιμοι να παραχωρήσουν καμία από τις «κατακτημένες ελευθερίες τους».

Οι σχέσεις στις μέρες μας είναι ένα από τα πρώτα θέματα της ημερήσιας διάταξης, όλοι ασχολούνται με αυτές και αποτελούν κεντρικό ζήτημα ανεξάντλητων συζητήσεων, καθώς οι «πάσχοντες» νιώθουν το βάρος της αποτυχίας να ελαφραίνει όταν αυτή ανάγεται σε ένα κοινωνικό φαινόμενο και όχι σε κάποια δική τους προσωπική αδυναμία, οι ξένες εμπειρίες μοιάζουν με τις δικές τους και διαπιστώνουν πως δεν πρόκειται για κάποια μικρή ατυχία αλλά για μια μάστιγα που όλο και θεριεύει.



Σχέσεις φιλικές προς το χρήστη



Προκειμένου να ερμηνεύσει το φαινόμενο, ο Μπάουμαν επιστρατεύει παραδείγματα από την καθημερινότητα, τον Τύπο, τις συμβουλευτικές στήλες περιοδικών, τηλεοπτικές εκπομπές και σειρές, την πολιτική, τη λογοτεχνία και τις απόψεις των σημαντικότερων Δυτικών φιλοσόφων. Η σύναψη και η διατήρηση μιας σχέσης είναι, σύμφωνα με τον Μπάουμαν, «η πιο αμφίσημη από τις πολλές αμφίσημες υποχρεώσεις» που αντιμετωπίζουν καθημερινά οι κάτοικοι του ρευστού μας κόσμου. Και είναι αμφίσημη καθώς υπαινίσσεται μονομιάς τις απολαύσεις της συμβίωσης αλλά και την ταυτόχρονη φρίκη του εγκλεισμού. Παρατηρεί πως οι άνθρωποι όταν μιλάνε για σχέσεις, μιλάνε με όρους που χρησιμοποιούνται στη γλώσσα των δικτύων και των συνδέσεων, αλλά και την εμφάνιση ενός νέου είδους σχέσεων, τις λεγόμενες «εικονικές σχέσεις», στις οποίες εύκολα μπορείς να πατήσεις το κουμπί της «διαγραφής». Οι ανεπιθύμητες συνδέσεις ταχύτατα σβήνουν, προκειμένου να συναφθούν καινούριες που παρέχουν περισσότερες υποσχέσεις ικανοποίησης και ολοκλήρωσης και που, αντίθετα από τις παραδοσιακές «πραγματικές» σχέσεις, είναι φιλικές προς το χρήστη και η εκάστοτε είσοδος και έξοδος είναι εύκολη διαδικασία. Και όταν, φυσικά, η ποιότητα απογοητεύει, ισοφαρίζει η ποσότητα. Στις «δικτυωμένες σχέσεις» η συνεχής κίνηση είναι αναγκαία, το κυνήγι της περιπέτειας, που κάποτε προσέφερε απόλαυση, έχει μετατραπεί σε εξαντλητική αγγαρεία και προκειμένου οι χρήστες των εν λόγω σχέσεων να απαλλαγούν από κάποια αγχωτική δέσμευση, γίνονται δέσμιοι μιας φρενήρους αναζήτησης, ενώ η όποια κατάκτηση προβάλλει εκ προοιμίου καταδικασμένη. Και είναι καταδικασμένη γιατί ο χρόνος είναι ελάχιστος και δεν επαρκεί για να δημιουργηθεί η απαραίτητη επιθυμία που είναι προϋπόθεση κάθε έρωτα, ενώ η απαραίτητη προϋπόθεση της επιθυμίας είναι η συνύπαρξη με την ετερότητα: Ο έρωτας είναι η παρόρμηση να προεκταθούμε πέρα από μας, είναι η «μεταφύτευση» του εαυτού στον κόσμο. Η δε καλλιέργεια της επιθυμίας για τον άλλο χρειάζεται χρόνο και ο απαραίτητος αυτός χρόνος είναι αφόρητα μακρύς για τα δεδομένα ενός πολιτισμού που απεχθάνεται την αδράνεια και προωθεί τη λογική της «άμεσης ικανοποίησης».

Οι «δικτυωμένες, εικονικές σχέσεις» ή σχέσεις τσέπης, σύμφωνα με αρθρογράφο της «Γκάρντιαν» -γλυκές και βραχυπρόθεσμες ώστε να χωράνε στην τσέπη για όταν τις χρειαστείς-, ακολουθούν την ψυχολογία του καταναλωτή που, όταν βγαίνει βόλτα στα μαγαζιά, αφήνεται στις ορέξεις του. Ορέξεις και όχι επιθυμίες είναι αυτές που κυριαρχούν, ορέξεις για καινούρια αγαθά που δεν είναι σχεδιασμένα για μακρόχρονη χρήση και αποσύρονται ταχύτατα μόλις παρουσιαστούν οι βελτιωμένες εκδοχές τους. Οπλισμένοι με τα κινητά που υπόσχονται τη συνεχή επαφή, βιώνουν την «εικονική εγγύτητα» δημιουργώντας συχνότερες αλλά ρηχότερες σχέσεις.

Αποτιμώντας το ρευστό καινούριο κόσμο, ο Μπάουμαν κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, περιγράφοντας τις σύγχρονες πόλεις ως χωματερές για τα παραμορφωμένα προϊόντα των ρευστών κοινωνιών μας, αν και αναγνωρίζει τα θετικά της συγκατοίκησης εντός των τειχών της πόλης: μοναδική ελπίδα για ανάληψη δράσης και ευκαιρία για συνάντηση της ετερότητας. Το βίωμα της «συμπαρουσίας» που προκύπτει από τη «συγχώνευση των οριζόντων», η επαφή με τον ξένο, τους οικονομικούς μετανάστες, μπορεί να καταστήσουν τις πόλεις των καταναλωτών που επιδίδονται στην αγορά προϊόντων και υποσχέσεων άμεσης ικανοποίησης, σε τόπους συνάντησης με τις «άμεσες εκφράσεις ζωής», της εγγύτητας με τους άλλους -τους πάσχοντες, τους έχοντες ανάγκη βοήθειας. Αυτή η εγγύτητα μας ωθεί στη δράση και μέσα από αυτές τις τυχαίες επαφές υπάρχει η δυνατότητα εκδήλωσης της «ανάγκης για ηθικότητα», μια εγγενής εκδήλωση της ανθρώπινης φύσης «που απορρέει από το γεγονός πως είναι κανείς ζωντανός».

Οι σχέσεις αυτές μπορεί να είναι ριψοκίνδυνες και αβέβαιες, όμως «η αβεβαιότητα είναι η πατρίδα του ηθικού προσώπου και το μόνο έδαφος στο οποίο η ηθικότητα μπορεί να ανθήσει και να καρποφορήσει», ο μόνος τόπος θα λέγαμε όπου ένας ρευστός κόσμος θα μπορούσε να αποκτήσει, έστω και προσωρινά, ένα κάποιο σχήμα για τους κατοίκους του.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/09/2006