Χωρίς αίμα

Στο ξάγναντο, το παλιό υποστατικό του Μάτο Ρούτο στεκόταν σβηστό, λαξεμένο σε μαύρο φόντο, κόντρα στο φως του δειλινού. Μοναδικό στίγμα στο αδειανό περίγραμμα του κάμπου. Οι τέσσερις άντρες έφτασαν με μια παλιά Μερσεντές. Ο δρόμος ήταν σκαμμένος και ξερός -ένας φτωχός αγροτικός δρόμος. Από το υποστατικό, ο Μαουέλ Ρόκα τους είδε.
Πλησίασε στο παράθυρο. Πρώτα είδε τη στήλη της σκόνης να υψώνεται πάνω από τις κορφές του καλαμποκιού. Ύστερα άκουσε τον ήχο της μηχανής. Κανένας δεν είχε πια αυτοκίνητο σ' εκείνα τα μέρη. Ο Μανουέλ Ρόκα το ήξερε αυτό. Είδε τη Μερσεντές να ξεμυτίζει στο βάθος κι έπειτα να εξαφανίζεται πίσω από μια αράδα βελανιδιές. Ύστερα έπαψε να κοιτάζει. Στράφηκε προς το τραπέζει κι ακούμπησε το χέρι του στο κεφάλι της κόρης. Σήκω, της είπε. Πήρε ένα κλειδί από την τσέπη, το απίθωσε στο τραπέζι κι έκανε ένα νεύμα στο γιο. Αμέσως, είπε το αγόρι. Ήταν παιδιά, δυο παιδάκια.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο σχετικά νέος Ιταλός συγγραφέας Αλεσάντρο Μπαρίκο μάς παρουσιάζει εδώ μια ασυνήθιστη (στη δομή της) και ελλειπτική (στο θέμα της) νουβέλα. (Αν μάλιστα συνυπολογίσουμε τον, περίπου συνομήλικό του, Ρικαρέλι, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι κάτι έχει αρχίσει να κινείται ξανά στην ιταλική λογοτεχνία, όπου ούτε ο κομφορμιστικός αντικομφορμισμός του Μοράβια ούτε οι λαβυρινθώδεις κατασκευές του Εκο μπορούν να καλύψουν το κενό που άφησε πίσω του πεθαίνοντας ο Καλβίνο.)


Κάπου, για κάποιο λόγο, γίνεται ένας πόλεμος. Στον απόηχο αυτού του πολέμου κάποιοι, αφού πολιορκήσουν για λίγο το σπίτι του γιατρού Μανουέλ Ρόκα, σκοτώνουν τον ίδιο και το μικρό του γιο μέσα σε μια ατμόσφαιρα ακραίου μίσους. Στο υπόγειο του σπιτιού κρύβεται η μικρή του κόρη, η Νίνα, η οποία, δεδομένης της ηλικίας της, τα ζει όλα στο μεταίχμιο ονείρου και πραγματικότητας, περίκλειστη στον, πάντα ανεξιχνίαστο, μικρόκοσμο των παιδιών.


Ο Μπαρίκο σ' αυτό το πρώτο τμήμα της νουβέλας προσπαθεί να εκτείνει τα ανθρώπινα πάθη -εδώ: το μίσος- στα ακραία τους όρια. Με μια στεγνή περιγραφή και μ' έναν άκρως ρεαλιστικό τρόπο εισχωρεί ώς τα τρίσβαθα των προσώπων του, αποφεύγοντας ταυτόχρονα, όπως ο διάολος το λιβάνι, τον ψυχολογισμό, αυτή την παιδική αρρώστια του ρεαλιστικού τρόπου αφήγησης. Ο Ιταλός συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται να ψυχογραφήσει τους ήρωές του· θέλει -και τα καταφέρνει- να εισδύσει σ' εκείνη τη ζώνη της ανθρώπινης συνείδησης που δεν την κινούν οι εύθραυστες κατασκευές των ψυχολόγων, αλλ' όπου φωλιάζει, συχνά ανεξήγητο, μετά ή άνευ κινήτρου, το ανθρώπινο πάθος -λίγο όπως κάνουν στους πίνακές τους ο Μπος ή ο Μπρέγκελ.


Γι' αυτό ακριβώς αποφεύγει και την αληθινή πραγματικότητα, ιστορική ή άλλη. Ο πόλεμος στο «Χωρίς αίμα» -μία από τις παρενέργειες του οποίου είναι ο φόνος του Μανουέλ Ρόκα- είναι ένας απολύτως επινοημένος, ψευδής πόλεμος, κατασκευασμένος ώστε να χωρέσει τα πρόσωπα που κινεί ο συγγραφέας, και το πάθος τους. Οσο για τα ισπανικά ονόματα προσώπων και τόπων μάς ειδοποιεί ο ίδιος ο συγγραφέας, εκτός κειμένου: «Τα πρόσωπα και τα περιστατικά αυτής της ιστορίας είναι φανταστικά και δεν έχουν σχέση με καμία συγκεκριμένη πραγματικότητα. Η συχνή επιλογή ισπανικών ονομάτων γίνεται για λόγους μουσικότητας και μόνο, και όχι με σκοπό να τοποθετηθεί η δράση σε κάποιον τόπο ή χρόνο».


Την ίδια λειτουργία απόσβεσης της πραγματικότητας υπηρετεί και ο μεγεθυσμένος, τερατώδης μεγάκοσμος, τον οποίο βιώνει, από το υπόγειο, η μικρή Νίνα. Η αναγκαστικά παραμορφωμένη πραγματικότητα, έτσι όπως την προσλαμβάνει ένα περίπου δεκάχρονο κορίτσι, εγγράφεται για πάντα στο μυαλό της -και ταυτόχρονα διαθλά, για χάρη του αναγνώστη, τη σκληρότητα της αληθινής, φονικής πραγματικότητας που λαμβάνει χώρα στο ισόγειο της πατρικής εστίας. Η Νίνα ζει την πρωτόγονη, στοιχειώδη ζωή τής αμοιβάδας, τυλιγμένη στην κουβέρτα της, ένα μικρό κέλυφος που θ' ανοίξει πολύ αργότερα, για να κλείσει τον κύκλο του αίματος που είχε ανοίξει πολλές δεκαετίες πριν.


Το βιβλίο απαρτίζεται από δύο σαφώς διακριτά μέρη: για να βρεθούμε στο δεύτερο, γίνεται ένα χρονικό άλμα πολλών δεκαετιών, όπου συναντάμε τη Νίνα, ηλικιωμένη γυναίκα πια, να αναζητεί, και να βρίσκει, έναν από τους δολοφόνους του πατέρα και του αδελφού της -τον ίδιο όμως που δεν την κατέδωσε στους συνεργούς του, όταν, ανοίγοντας την καταπακτή, είδε το μικρό κορίτσι, κρυμμένο αλλά όχι ιδιαίτερα φοβισμένο, να ζει απορροφημένο στον παραμορφωμένο, μαγικό του μικρόκοσμο.


Στο δεύτερο αυτό μέρος, πέρα από τις δεκαετίες που έχουν μεσολαβήσει, ο αναγνώστης μεταφέρεται σ' έναν σύγχρονο αστικό χώρο, και πάλι απροσδιόριστο και ισπανόφωνο. Η Νίνα συναντιέται με τον Πέδρο Κάντος και, μέσα από μια όχι και τόσο μακρά συζήτηση, αναδιφώνται οι δύσκολες ζωές τους, κυρίως της γυναίκας. Στο τέλος θα οδηγηθούμε σ' ένα γεροντικό σμίξιμο, απελπισμένο, βουβό, σχεδόν σπαρακτικό. Μια δικαιοσύνη μοιάζει να απονεμήθηκε. Ο κύκλος μπορεί να κλείσει.


Το «Χωρίς αίμα» του Αλεσάντρο Μπαρίκο είναι μια ιδιότυπη νουβέλα, από εκείνες που δύσκολα παράγει η ελληνική λογοτεχνία. Με εκφραστικά μέσα τόσο λιτά, που οδηγούν σε μια άκρα γλωσσική γυμνότητα, και με πρόσωπα που σαρκώνουν ιδέες, με μια εξαιρετικά απλή αφηγηματική δομή αλλά με πλούσια συμβολική φόρτιση, μας θύμισε -στο πρώτο τουλάχιστον μέρος της- την «Κάθοδο των εννιά» του Βαλτινού. Ο Ιταλός συγγραφέας, εκκινώντας από μία οντολογική αναζήτηση που προηγείται του κειμένου και αντιδικώντας με την πραγματικότητα, επινοεί πρόσωπα και καταστάσεις, προκειμένου, με λογοτεχνικά μέσα, να χτίσει ιδέες. Και για ν' αποφύγει τη σχηματικότητα που θα μπορούσε να έχει ένα τέτοιο εγχείρημα, διευθετεί τα υλικά του με τη μεγαλύτερη δυνατή λιτότητα.


Οι αναζητήσεις που μας κληροδότησε ο 20ός αιώνας στο πεδίο του μυθιστορήματος έχουν ποικίλες εκβλαστήσεις. Ολες όμως εδράζονται στην ακλόνητη βεβαιότητα του αφηγητή ότι γνωρίζει ότι αφηγείται. Αυτή η σύγχρονη αυτεπίγνωση -που δεν ήταν καθόλου δεδομένη σε εποχές πριν από την καθ' ημάς και την κατ' αυτούς νεωτερικότητα-, η αυτοσυνειδησία της αφήγησης μάς έχει οδηγήσει σε έργα που συνιστούν ακέραιες μυθιστορηματικές ανθρωπολογικές και ανθρωπογνωστικές έρευνες. Το «Χωρίς αίμα» του Αλεσάντρο Μπαρίκο είναι μία απ' αυτές.


Η μετάφραση της Αννας Παπασταύρου είναι, και εδώ, αψεγάδιαστη, καθώς έχει μια ιδιαίτερη ικανότητα να αλλάζει την ιθαγένεια του κειμένου και να την κάνει ελληνική.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/05/2006