Ο παπαγάλος του Φλωμπέρ

Ένας άγγλος συνταξιούχος γιατρός, ο οποίος πρόσφατα έχασε τη γυναίκα του, αναζητά μανιωδώς λεπτομέρειες -φαινομενικά επουσιώδεις- της ζωής του Φλωμπέρ. Μέσα από τη δονκιχωτική αναζήτησή του προκύπτει η πρωτότυπη βιογραφία ενός σπουδαίου λογοτέχνη, στην οποία ακούμε τη φωνή του καθώς και τη φωνή των οικείων του, αλλά και η αυτοβιογραφία του ίδιου του αφηγητή που προσπαθεί να εκλογικεύσει τη ζωή του μέσα από την πορεία ζωής του Φλωμπέρ.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το χρώμα των ματιών της μαντάμ Μποβαρί, ο λόγος της αναφοράς τουλάχιστον τριών διαφορετικών αποχρώσεων στο ομότιτλο έργο του Φλομπέρ, το χρώμα των ματιών του ίδιου του συγγραφέα, αλλά και ο παπαγάλος που τον συντρόφευε όταν έγραφε ένα από τα αφηγήματά του είναι μόνο κάποιες από τις λεπτομέρειες τις οποίες συλλέγει ο φιλόπονος θαυμαστής του, συνταξιούχος γιατρός Τζέφρι Μπρεϊθγουέιτ, που έχει αναγάγει τη ζωή και το έργο του Γάλλου συγγραφέα σε πλήρη απασχόλησή του. Λάτρης και φανατικός αναγνώστης του, καταφέρεται όχι μόνο εναντίον των κριτικών που του καταλογίζουν ασυνέπεια, αλλά κι εναντίον εκείνων που ισχυρίζονται πως ο Φλομπέρ, όντας σχολαστικός και λεπτολόγος, είναι αδύνατον να έχει παραλείψει μία τόσο καίρια λεπτομέρεια, όπως το χρώμα των ματιών της ηρωίδας, και πως αυτή η «ασυνέχεια» ενέχει κρυφούς υπαινιγμούς γι' άλλες ιδιότητες του χαρακτήρα της ή, ακόμα, και για το χαρακτήρα του Φλομπέρ, που ίσως επέλεξε αυτόν τον τρόπο για να θέσει παγίδες στους μεταγενέστερους.

Ο Μπρεϊθγουέιτ, πέρα από να διορίζει τον εαυτό του υπερασπιστή του συγγραφέα ενάντια στις κάθε είδους κατηγορίες που του αποδίδονται, ταξιδεύει μέχρι τη Γαλλία, προκειμένου να βεβαιωθεί πως ένας συγκεκριμένος βαλσαμωμένος παπαγάλος είναι ο ίδιος μ' εκείνον που δανείστηκε ο Φλομπέρ από το Μουσείο της Ρουέν και τοποθέτησε στο γραφείο του ενόσω έγραφε τη νουβέλα «Μια απλή καρδιά». Ο παπαγάλος του Φλομπέρ ονομαζόταν Λουλού και η ηρωίδα του έργου, Φελισιτέ, πίστευε πως ήταν φορέας του Αγίου Πνεύματος και του απέδιδε θεϊκές ιδιότητες. Στη Γαλλία, όμως, ο γιατρός ανακαλύπτει πως υπάρχει ένας αριθμός παπαγάλων που διεκδικούν την αποκλειστικότητα του εμπνευστή του Φλομπέρ. Η αναζήτησή του είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη, καθώς αδυνατεί να αντλήσει συγκεκριμένα συμπεράσματα από τις αποσπασματικές πληροφορίες που συλλέγει. Από την έρευνα του δεν μπορεί να εξάγει έναν αξιόπιστο απολογισμό του παρελθόντος, καθώς οι φωνές που φτάνουν σ' αυτόν είναι όπως οι κραυγές ενός παπαγάλου: αποσπάσματα και ποτέ ολόκληρος ο λόγος.

Ο «Παπαγάλος του Φλωμπέρ», όταν κυκλοφόρησε το 1984, συζητήθηκε εκτενώς από την κριτική και χαρακτηρίστηκε, μαζί με το μετέπειτα μυθιστόρημα του Τζούλιαν Μπαρνς «Η ιστορία του κόσμου σε 9 1/2 κεφάλαια», ως εμβληματικά μεταμοντέρνο, λόγω της ιδιαιτερότητας του ύφους. Και στα δύο μυθιστορήματα, συνδυάζοντας δημιουργικά διάφορα είδη λόγου, ο Μπαρνς εστιάζεται στα εγγενή προβλήματα της γραφής της βιογραφίας και της ιστορίας, καθώς και στη δυσκολία προσέγγισης του αυθεντικού ιστορικού γεγονότος, υπενθυμίζοντας συνεχώς στον αναγνώστη με τις παρεμβολές του την κειμενικότητά τους και την αδυναμία μιας ολοκληρωμένης και πιστής απόδοσης του ιστορικού παρελθόντος.



Ο Φλομπέρ ήταν το πρόσχημα



Ο βιογράφος όπως και ο ιστορικός έχουν στη διάθεση τους ένα πλήθος αποσπασματικών πληροφοριών, από τις οποίες πασχίζουν να συνθέσουν μια τεχνητή ολότητα. Ο Τζέφρι Μπρεϊθγουέιτ, παρ' ότι γνωρίζει πως μια τέτοια προσπάθεια είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη, εν τούτοις συνεχίζει την έρευνά του, ίσως γιατί πίσω από την ενασχόλησή του κρύβονται οι δικές του αδυναμίες, όπως η αδυναμία καταγραφής της δικής του ιστορίας, αλλά και της πεθαμένης συζύγου του και ίσως ακόμα κάποια άλλα παθολογικά προβλήματα.

Ο Μπρεϊθγουέιτ, λειτουργώντας ως κυρίαρχη συνείδηση του μυθιστορήματος, με κάθε ευκαιρία, τονίζει τις ερμηνευτικές δυσκολίες των πληροφοριών που παρέχει, υποδεικνύει στον αναγνώστη τρόπους ερμηνείας και τον ενημερώνει για τα προβλήματα που ενέχει κάθε απόπειρα αποσαφήνισης. Από την αρχή δηλώνει πως κάποτε ήθελε κι αυτός να γράψει βιβλία. Είχε ιδέες, κρατούσε σημειώσεις, αλλά ήταν παντρεμένος με παιδιά και γιατρός, και στη ζωή δεν μπορείς να κάνεις ταυτόχρονα πολλά πράγματα. Δηλώνει, επίσης, πως θα μας πει αργότερα τη «γνήσια ιστορία», την ιστορία της νεκρής συζύγου του, της Ελεν, η οποία συνεχώς αναβάλλεται, καθώς παρεμβάλλονται πληροφορίες και σχόλια για τη ζωή του Φλομπέρ. Φράσεις όπως «Τα βιβλία δεν είναι ζωή, όσο κι αν θα το προτιμούσαμε. Η ιστορία της Ελεν είναι αληθινή, ίσως αυτός να 'ναι ο λόγος που σας λέω την ιστορία του Φλομπέρ αντί για τη δική της», προκαλούν υποψίες πως ο λόγος της ενασχόλησής του με το συγγραφέα ίσως να μην είναι και τόσο ανιδιοτελής. Η ιστορική έρευνα του Μπρεϊθγουέιτ, παρ' ότι έχει ως θέμα την αινιγματική και ειρωνική προσωπικότητα του Φλομπέρ, στρέφεται εξολοκλήρου στην απόδειξη πως ο αληθινός Φλομπέρ δεν πρόκειται να μας αποκαλυφθεί. Η έμφαση δίνεται σε όσα έχουν χαθεί και δεν θα αποκατασταθούν ποτέ, στα κενά και στις ρωγμές, στην αποσπασματική φωνή του παπαγάλου αλλά και στη δυσκολία του προσδιορισμού του αυθεντικού πουλιού καθώς και της αυθεντικής φωνής του συγγραφέα.

Ετσι, στο πρώτο ήδη κεφάλαιο μας παρέχει την απαρίθμηση των εναλλακτικών ιδιοτήτων του συγγραφέα και τη δυσκολία ενός οριστικού προσδιορισμού. Μας παρουσιάζεται ως θεραπευτής, χασάπης, ευαίσθητο κτήνος, αλλά και ως ένας εκλεπτυσμένος παπαγάλος, ο λόγος του οποίου αποτελεί μια παρωδία· όπως ο παπαγάλος επαναλαμβάνει λέξεις από δεύτερο χέρι έτσι και «ο συγγραφέας / παπαγάλος δέχεται αδύναμα τη γλώσσα ως κάτι επίκτητο, μιμητικό και αδρανές».

Στο δεύτερο κεφάλαιο προσφέρει στους αναγνώστες τρεις διαφορετικούς χρονολογικούς απολογισμούς της ζωής τού Φλομπέρ, η καθεμία εκ των οποίων μας δίνει μια απολύτως διαφορετική εικόνα του μυθιστοριογράφου.



Αινίγματα χωρίς απάντηση



Στο τρίτο κεφάλαιο υπάρχει μια αληθοφανής καταγραφή της υποθετικής σχέσης του με την Αγγλίδα γκουβερνάντα Τζούλιετ Χέρμπερτ, η οποία δεν μπορεί να εξακριβωθεί, καθώς όλες οι ιστορικές αποδείξεις έχουν καταστραφεί. Σ' ένα επόμενο κεφάλαιο σατιρίζει τη λογοτεχνική κριτική και τις ανακριβείς αναγνώσεις του έργου του, ενώ στο ενδέκατο κεφάλαιο υπάρχει η εκδοχή της ερωμένης του, Λουίζ Κολέ, όπου σε πρώτο πρόσωπο μας δίνεται το πορτρέτο του εραστή Φλομπέρ, αποκαλύπτοντας τις ανασφάλειες, τον εγωκεντρισμό του και τη συναισθηματική του ανεπάρκεια.

Ο Μπρεϊθγουέιτ λειτουργεί ως ντετέκτιβ που έχει αναλάβει την επίλυση μιας δύσκολης υπόθεσης και που δεν πτοείται από τις αντιφατικές πληροφορίες, κι ενώ βομβαρδίζει τον αναγνώστη με υποθέσεις και εικασίες, ο ίδιος μοιάζει να διασκεδάζει με το πλήθος των εκδοχών που του παρέχονται. Ταυτόχρονα, όμως, πασχίζει να επιβάλει στον αναγνώστη τη δική του εκδοχή, καθώς, παρά την παροχή πλήθους πληροφοριών, δεν παύει να επαναλαμβάνει τις δικές του ερμηνείες, οδηγώντάς τον στα μονοπάτια που ο ίδιος έχει προκαταβολικά επιλέξει. Μέρος αυτής της τακτικής είναι ο τρόπος που σχολιάζει τα δήθεν αποκαλυπτικά για το χαρακτήρα τού Φλομπέρ «κλειδιά», κατευθύνοντας έτσι την ανταπόκριση του αναγνώστη.

Κατ' αυτόν τον τρόπο, παρά το πλήθος βιογραφικών πληροφοριών που συλλέγει, είναι αδύνατον να εντοπιστεί ανάμεσα στις απομιμήσεις ο γνήσιος παπαγάλος ούτε και να καταλήξει μετά βεβαιότητας στο ποια από τα στοιχεία είναι αληθινά και ποια όχι.

Παρά τη γιγαντιαία του προσπάθεια, όμως, να αποκρύψει τους πραγματικούς λόγους της ενασχόλησής του με το συγγραφέα, δεν αποφεύγει το ξεδίπλωμα της δικής του προσωπικότητας και την εξιστόρηση της δικής του «γνήσιας ιστορίας».

Στο τέλος, ο Μπρεϊθγουέιτ παραδέχεται την αδυναμία προσέγγισης του γνήσιου παπαγάλου καθώς και την αδυναμία εξαγωγής οριστικών συμπερασμάτων. Το αποτέλεσμα της έρευνάς του συνοψίζεται στη διφορούμενη ρήση πως «πήρε και δεν πήρε απάντηση, ήταν και δεν ήταν ένα οριστικό τέλος», αφήνοντας στον αναγνώστη την ευθύνη της εξόδου από το λαβύρινθο που τον έχει οδηγήσει.

Η μετάφραση της Αλεξάνδρας Κονταξάκη στέκεται επιτυχώς στο ύψος του πρωτότυπου, αποδίδοντας την ειρωνεία και το διφορούμενο ύφος του Μπαρνς, το δε επίμετρο κατατοπίζει τον αναγνώστη για το πλήθος των λογοτεχνικών, ιστορικών και άλλων αναφορών.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/04/2003