Χίμαιρα

Ο 19ος αιώνας του Ρομαντισμού και ο 20ός με τη μοντερνιστική απαισιοδοξία του ανέδειξαν την έννοια του «σκοτεινού ήρωα», με το αμφίβολο ήθος, τη βίαιη συμπεριφορά και το διαταραγμένο ψυχισμό. Η σκοτεινή μοναξιά του δεν είναι όμως ποτέ απόλυτη, εφόσον ο ήρωας μάχεται στο όνομα κάποιων απόλυτων, ιδανικών αξιών. Τι συμβαίνει όμως όταν αυτές οι αξίες δεν υφίστανται; Όταν το φως προς το οποίο οδεύει το ηρωικό πεπρωμένο δεν αναγνωρίζεται παρά μόνο ως οπτική απάτη, μια Χίμαιρα που οδηγεί σε περιπέτειες μεταξύ πικρού και αστείου; [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο μεταμοντερνισμός υπήρξε για τον Μπαρθ ευλογία και κατάρα, επειδή η ταύτισή του με αυτόν του πρόσφερε μια σημαντική θέση στην αγγλόφωνη πεζογραφία, καθώς αναγνωρίστηκε ως ένας από τους επινοητές του αμερικανικού μεταμοντεριστικού μυθιστορήματος, αλλά παράλληλα τον έχρισε συγγραφέα που περισσότερο διαβάζεται από συγγραφείς και λιγότερο από ένα κανονικό αναγνωστικό κοινό. Αυτό συνέβη, επειδή η ανάγνωση του μεταμοντερνιστικού μυθιστορήματος είναι απαιτητική, καθώς προϋποθέτει τη γνώση ή τουλάχιστον την εξοικείωση με τρόπους ανάγνωσης που δεν έχουν μεγάλο παρελθόν. Η λειτουργικότητα των καινούριων τρόπων ανάγνωσης εκτιμάται από το βαθμό στον οποίο μπορούν να συμφιλιωθούν με ορισμένα «προκλητικά» υφολογικά και δομικά χαρακτηριστικά της αφήγησης: τον προγραμματικό αποπροσανατολισμό του αναγνώστη, την υπονόμευση της βολικής χρονολογικής γραμμικής αφήγησης, την υιοθέτηση ενός αφηγηματικού στιλ που έχει την τάση να γίνει τραχύ και απωθητικό, τις συνειδησιακές, χρονολογικές και γεωγραφικές αιφνίδιες μετατοπίσεις που δημιουργούν σύγχυση στον αναγνώστη, επειδή ο συγγραφέας δεν θέλει να τον προετοιμάσει γι' αυτές με την αλλαγή κεφαλαίου ή με κάποια μορφή μετάβασης.



Ο αυτοαναιρετικός σκεπτικισμός



Τα παραπάνω «προκλητικά» χαρακτηριστικά της αφήγησης οφείλονται στη φιλοσοφία του μεταμοντερνισμού, η οποία αποτελεί και την πιο καταλυτική συνθήκη της αναγνωστικής δυσκολίας. Πρόκειται για έναν σκεπτικισμό σχετικά με τη δυνατότητα της τέχνης να δημιουργεί νόημα, και της Ιστορίας να αποκαλύπτει την αλήθεια. Αυτή η φιλοσοφία εκφράζεται με την παρωδία ή τη σάτιρα, και υλοποιείται με μυθοπλασίες ανοιχτές, ανολοκλήρωτες και αυτοαναφορικές, οι οποίες μπορούν να έχουν τα πιο διαφορετικά αποτελέσματα, όπως να συναρπάσουν τον αναγνώστη σε επίπεδο διανοητικό ή -στην περίπτωση που οι δυνατότητές του για κατανόηση προϋποθέτουν την ύπαρξη σταθερού νοήματος και αλήθειας- να τον απελπίσουν.

Είναι φανερό πως ο Μπαρθ δεν ενοχλείται από το γεγονός πως γράφει για τους συγγραφείς ή για τους καθηγητές της λογοτεχνίας. Ολα τα βιβλία του είναι μυθιστορήματα ιδεών, στο βαθμό που δραματοποιούν εναλλακτικές φιλοσοφικές θέσεις. Ο φιλοσοφικός σκεπτικισμός του θεμελιώνεται στην πεποίθηση πως αυτό που θεωρούμε πραγματικότητα δεν είναι παρά οι υποστασιοποιημένες ιδέες μας γι' αυτήν. Σε κάποιο σημείο στη «Χίμαιρα» αναφέρεται πως μόνοι αναγνώστες των έντεχνων μυθιστορημάτων είναι οι κριτικοί, οι άλλοι συγγραφείς και οι απρόθυμοι σπουδαστές, οι οποίοι όμως, όταν είναι μόνοι, προτιμούν περισσότερο τη μουσική και τις εικόνες παρά τις λέξεις. Η προβολή της αφηγηματικής αυτοσυνειδησίας αποτελεί γι' αυτόν μια εμμονή που είναι φανερό πως ταυτίζεται με την αξιοπιστία και τον αυτοσεβασμό του ως συγγραφέα: αυτό που τον ενδιαφέρει δεν είναι η ίδια η ιστορία, αλλά η συγγραφική της διαδικασία.

Με τον τρόπο αυτόν, το αντικείμενο της αφήγησής του δεν είναι μια σειρά ή ένα σύστημα ιστοριών, αλλά η αιτία ή και ο σκοπός κάθε ιστορίας, που υπενθυμίζουν τη μόνιμη ενσωμάτωση της αφηγηματικής παρόρμησης μέσα στην ανθρώπινη συνείδηση: όχι μόνο κάθε μυθοπλασία αναφέρεται στη μυθοπλασία, αλλά κάθε μυθοπλασία στην πραγματικότητα είναι μυθοπλασία που έχει αντικείμενο τη ζωή. Η αλήθεια της μυθοπλασίας είναι ότι η πραγματικότητα είναι φαντασία, και η επινοημένη ιστορία αποτελεί μοντέλο του κόσμου: η αφήγηση εξισώνεται με τη ζωή, και το σταμάτημα της αφήγησης (όπως βλέπουμε στο πρώτο μέρος της «Χίμαιρας» που αναφέρεται στη Σεχραζάντ), σημαίνει θάνατο.



Η παθιασμένη δεξιοτεχνία



Η «Χίμαιρα» σηματοδότησε μια στροφή του Μπαρθ, που ήταν περισσότερο ή εμφανέστερα ψυχολογική, παρά υφολογική, καθώς το ψυχολογικό κλίμα δεν καθοριζόταν πια από την έως τότε διάχυτη μεμψιμοιρία, μισανθρωπία και απελπισία, των οποίων η παρουσία νομιμοποιούνταν από το πρόγραμμα του μεταμοντερνισμού. Αυτή, ωστόσο, η ψυχολογική μεταστροφή είχε ένα σοβαρό δομικό αντίκρισμα, καθώς η «Χίμαιρα» γίνεται μια γιορτή της αντίφασης, μέσα από την οποία αυτή μεταμορφώνεται σε ένα γόνιμο παράδοξο που κατορθώνει να λειτουργήσει θετικά μέσα στον πραγματικό κόσμο. Η τριμερής δομή του μυθιστορήματος αντανακλά τη σύσταση του μυθικού πλάσματος από το οποίο παίρνει και τον τίτλο: αποτελείται από τρεις συσχετιζόμενες νουβέλες, μία σχετικά με τη Σεχραζάντ από το «Χίλιες και μία νύχτες», και δύο από τους Ελληνες μυθικούς ήρωες Περσέα και Βελλερεφόντη. Η αποδομητική αναδιήγηση αποσκοπεί στην εξέταση της σχέσης του μύθου με την πραγματικότητα, καθώς και της αντιστοιχίας τους με το ιστορικό παρόν.

Η από μέρους του υιοθέτηση του μύθου συνιστά υπέρβαση της «μυθικής μεθόδου» των μοντερνιστών (όπως του Τζόις), επειδή δεν χρησιμοποιεί το μύθο ως μυθολογικό ή ιστορικό παράλληλο της δράσης των μυθιστορηματικών χαρακτήρων του, αλλά ως αντικείμενο παρωδίας: δεν επιχειρεί αξιοποίηση ενός έτοιμου νοήματος μέσα από μια σχέση αμοιβαίας στήριξης ανάμεσα στο παλαιό και στο νέο, αλλά μέσα από μια διαδικασία αποδόμησης επιδιώκει τη σχετικοποίηση του νοήματος, την ανάδειξη του ιστορικού -δηλαδή περιστασιακού- χαρακτήρα του, και την υπονόμευση της πίστης στην ύπαρξη της μίας αλήθειας.

Η υπέρβαση ολοκληρώνεται με την παρουσίαση του μύθου ως αντίδοτου της περιβόητης νόσου που είναι γνωστή ως Συγγραφική Εμπλοκή, επειδή με την καταφυγή στο μύθο ο συγγραφέας κατορθώνει να βγει από το τέλμα άκαρπων συγγραφικών σχεδίων, σημειώσεων και λανθασμένων εκκινήσεων. Παράλληλα, όμως, η εμπλοκή γίνεται και αφηγηματικό θέμα μέσα από την εξιστόρηση της πορείας (δηλαδή της ζωής) των μυθικών ηρώων μέσα στο σκοτάδι, ενώ το μυθικό πλάσμα Χίμαιρα αποτελεί το μυθολογικό ανάλογο της μεταμοντερνιστικής διακειμενικής αφήγησης -της οποίας δείγμα αποτελεί το μυθιστόρημα «Χίμαιρα».

Ανάλογο αλλαξόμορφο, πολύειδο πλάσμα είναι και ο συγγραφέας, που με το έργο του θέλει να μεταμορφώνει αυτό που ήδη υπάρχει. Δικαίως, λοιπόν, κάποτε δήλωσε πως «Ο μεταμοντερνισμός είμαι εγώ». Πέρα από τον ταυτοπρόσωπο ορισμό του μεταμοντερνισμού, ο Μπαρθ έχει επιχειρήσει και έναν άλλο ορισμό, από τη σκοπιά της πρακτικής του: Μεταμοντερνισμός είναι όταν δένεις τη γραβάτα σου, ενώ ταυτόχρονα εξηγείς βήμα προς βήμα τη διαδικασία του δεσίματος και συζητάς για την ιστορία της ανδρικής συνήθειας του λαιμοδέτη -και, οπωσδήποτε, κατορθώνοντας να φτιάξεις έναν τέλειο, πλατύ και τριγωνικό κόμπο. Το αντίστοιχο αφηγηματικό πρόγραμμα είναι ξεκάθαρο: δεν αρκεί η αναφορά και η εξήγηση της διαδικασίας, μαζί με τη διακειμενική ενσωμάτωση των μορφών που ιστορικά έχουν εμφανιστεί, αλλά και η δεξιοτεχνία, γιατί αλλιώς η αφηγηματική λογοτεχνία θα υποβιβαστεί σε κακέκτυπο της κριτικής, της θεωρίας και της ιστορίας της λογοτεχνίας. Από την άποψη αυτή, ο Μπαρθ έχει δικαιωθεί, καθώς είναι δύσκολο να του αρνηθούμε το χαρακτηρισμό του βιρτουόζου της αφηγηματικής παράστασης.

Η «Χίμαιρα» είναι ένα έργο που θέτει έντονα το πρόβλημα του τρόπου με τον οποίο πρέπει ή είναι δυνατό να διαβαστεί ένα μεταμοντερνιστικό μυθιστόρημα, επειδή εμφανίζεται να διεκπεραιώνει αφηγηματικά ένα θέμα με την τυπική μεταμοντερνιστική ουδετερότητα, η οποία είναι αποτέλεσμα της στάσης -δηλαδή της απόστασης- του αφηγητή απέναντι στο θέμα του, και της παρωδιακής πρόθεσης που εξουδετερώνει τη συγκινησιακή διάσταση μιας μυθοπλασίας. Η Χριστίνα Ντόκου κατάφερε να ξεπεράσει τις δυσκολίες μετάφρασης ενός τέτοιου μυθιστορήματος, προφανώς βοηθούμενη από τη γνώση του συνολικού έργου του Μπαρθ. Στο Επίμετρο αναλύει την επιλογή της χρήσης μυθικού υλικού με φαρσικό πνεύμα, η οποία προσφέρει σημαντικές τεχνικές αρετές, όπως είναι η αισθητική απόσταση και η αντιρεαλιστική δυνατότητα. Ανάμεσα στις ενδιαφέρουσες επισημάνσεις της είναι εκείνη της αντίστροφης πορείας του μυθικού ήρωα, που αντιστοιχεί στην κειμενοποίηση του ήρωα και την τροπή του μονομύθου του σε παραβολή της δυσκολίας της αφήγησης.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/04/2003