Η Παναγία των νέγρων

Υπάρχουν μαύροι που σκέφτονται και φέρονται σαν λευκοί και
λευκοί που έχουν μαύρη ψυχή. Υπάρχουν κομπίνες μαύρων που δεν
έχουν να ζηλέψουν τίποτε από τις παρανομίες των Χλομών
Προσώπων. Εξάλλου τι χρώμα έχει ο νέγρος; Αυτοί που ζουν στους
υπονόμους αγνοούν τα χρώματα. Αυτές τις διακρίσεις έχουν
επινοηθεί γι'αυτούς που είναι πάνω. Και είναι πάνω γιατί εμείς
είμαστε κάτω. Μαύρος, λευκός, κίτρινος, μελαψός είναι ένα και
το αυτό όταν το χορό τον σέρνουν οι ισχυροί.






ΚΡΙΤΙΚΗ




Ας ειπωθεί ευθύς εξαρχής: το ζοφερό μυθιστόρημα του Ζαν - Πιερ Μπαστίντ παραπέμπει ευθέως στο εφιαλτικό 1984 του Τζορτζ Όργουελ και έχει παρόμοια δομή, παρόμοιους ήρωες, παρόμοιο τέλος. Σε εκείνο η δράση τοποθετείται στο Λονδίνο, πρωτεύουσα της Ωκεανίας, όπου πλανάται ο φόβος και ο τρόμος· υπάρχει ένας πανίσχυρος καταπιεστικός οργανισμός, το Κόμμα, ένας δυνάστης, ο Μεγάλος Αδελφός (=Στάλιν), ένας αντίπαλος, ο Εχθρός του Λαού Εμμανουήλ Γκολστάιν (=Τρότσκι)· υπεύθυνη για την τάξη είναι η Αστυνομία Σκέψης. Για καλύτερη εισαγωγή στο κλίμα που επικρατεί στην Παναγία των νέγρων αλλά και πληρέστερη κατανόηση των προθέσεων του συγγραφέα, είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη περίληψη της πλοκής.

Στο Παρίσι, την αγαπημένη πόλη των τουριστών, σε μια εποχή που δεν προσδιορίζεται αλλά ανήκει στον 21ο αιώνα, βασιλεύουν η βία και ο τρόμος. Ορισμένες συνοικίες, γεμάτες σκουπίδια και λάσπες, έχουν καταληφθεί από ζητιάνους, αλήτες, πόρνες και άθλια ανθρώπινα πλάσματα που περιφέρουν το σαρκίο τους υποφέροντας από υποσιτισμό. Σε άλλες συνοικίες έχουν δημιουργηθεί γκέτο για τους δεύτερης κατηγορίας πολίτες, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα της πόλης ελέγχεται από ένοπλους εθνοφύλακες και πολιτοφύλακες. Η Νοτρ Νταμ υφίσταται ακόμη, το ίδιο και η Ντεφάνς, το Παρίσι είναι αναγνωρίσιμο, ωστόσο δεν είναι πλέον αυτό που ήταν. Τανκς περιπολούν στους έρημους δρόμους, παντού υπάρχουν οδοφράγματα από σιδερικά και μπάζα, παντού στήνονται μπλόκα και ελέγχονται τα διερχόμενα αυτοκίνητα. Τα αεροδρόμια και τα ταχυδρομεία είναι κλειστά, τα τηλέφωνα δεν λειτουργούν, η ενημέρωση γίνεται από τη λαϊκίστικη εφημερίδα «Notre Combat».

Η γαλλική πρωτεύουσα είναι διαιρεμένη: στη μία μεριά αναπτύσσονται οι δυνάμεις του νόμου και της τάξης που εκπροσωπούν την κυβέρνηση εθνικής ενότητας, την αποτελούμενη μόνο από λευκούς· στην άλλη συστοιχίζονται τα επαναστατικά στοιχεία που ανήκουν στα καταπιεσμένα στρώματα της κοινωνίας: μαύροι, μελαψοί, Τσιγγάνοι, Άραβες, άνθρωποι που προέρχονται από τις χώρες της Νότιας Ευρώπης, αλλά και φτωχοί που δεν έχουν στον ήλιο μοίρα. Όλοι αυτοί, που αποκαλούνται «νέγροι» και κατηγορούνται ως «τρομοκράτες» και «στασιαστές», ανήκουν στη χορεία των «αλλοχθόνων». Οι άλλοι είναι οι «αυτόχθονες», οι οποίοι έχουν αναλάβει την εξόντωση των πρώτων, την εξολόθρευση όσων δεν πληρούν τους όρους για να θεωρηθούν γάλλοι πολίτες. Κύρια ομάδα κρούσης για την επιβολή της τάξης και την επίτευξη της εθνικής κάθαρσης είναι η οργάνωση ή κόμμα ΓΓΓ (ήτοι η Γαλλία στους Γνήσιους Γάλλους), η οποία επαγγέλλεται τον εθνικό λαϊκισμό ­ στη Γερμανία το κόμμα του Χίτλερ ευαγγελιζόταν τον «εθνικό σοσιαλισμό».

Μέσα σε αυτό το κλίμα του τρόμου και του εφιάλτη φθάνει στο Παρίσι με ψεύτικα χαρτιά και ψεύτικο όνομα, που ανήκει σε διάσημο καθηγητή, ο ελβετός δημοσιογράφος Γιόχαν Ισμπέκ, ο αποκαλούμενος Ρομπέν των Δασών της δημοσιογραφίας, κάτοικος Λωζάννης, σύζυγος και πατέρας. Το όνομά του το έχει δανειστεί από το βιβλίο του Μοντεσκιέ Περσικές επιστολές, όπου σατιρίζονται τα ήθη της εποχής μέσω δύο περσών περιηγητών, του Ισμπέκ και του Ρικά, οι οποίοι ταξιδεύουν τον 18ο αιώνα και περιγράφουν τις εντυπώσεις τους. Του έχει ανατεθεί μια υψηλή αποστολή: να δει ιδίοις όμμασι την κατάσταση και να τη μεταφέρει στον εκτός Γαλλίας κόσμο, επειδή λόγω της διακοπείσης επικοινωνίας οι πληροφορίες για τα τεκταινόμενα εκεί είναι αλληλοσυγκρουόμενες.

Ο Ισμπέκ φιλοξενείται από τη γαλλική κυβέρνηση, καταγράφει τις εντυπώσεις του σε ένα μαγνητόφωνο και διακινδυνεύει τη ζωή του στην προσπάθεια να συλλέξει τις πολύτιμες πληροφορίες του. Θεωρεί ότι ο αγώνας του είναι ιερός: η ιστορία που βιώνει εκτυλίσσεται στη Γαλλία αλλά αφορά όλο τον κόσμο, αφού η ρατσιστική βία και ο τρόμος είναι δυνατόν να εξαπλωθούν και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Γρήγορα ανακαλύπτει ότι οι μυστικές υπηρεσίες της Γαλλίας γνωρίζουν τον ρόλο του και τον παρακολουθούν στενά ­ όλοι οι άνθρωποι του ξενοδοχείου όπου έχει καταλύσει είναι πληροφοριοδότες της αστυνομίας, το ίδιο και οι σωματοφύλακές του. Ωστόσο, δεν χάνει το θάρρος του και μαζί με τους ανθρώπους της κυβέρνησης που τον περιτριγυρίζουν έρχεται σε επαφή με εκπροσώπους της άλλης πλευράς, από τους οποίους ξεχωρίζει μια δημοφιλής τραγουδίστρια που αποκαλείται «Παναγία των νέγρων», μια επαναστάτρια, μια Πασιονάρια, η ψυχή των «αλλοχθόνων» με το σκούρο δέρμα.

Υπενθύμιση: Στο 1984 ο κεντρικός ήρωας Γουίνστον Σμιθ καταγράφει τις εντυπώσεις του σε ένα τετράδιο με μορφή ημερολογίου και σχετίζεται ερωτικά με την Τζούλια. Έχει ταχθεί με τους αντιπάλους του καθεστώτος που είναι οι προλετάριοι, οι οποίοι πρέπει να αποκτήσουν συνείδηση και να επαναστατήσουν.

Περιδιαβάζοντας τους δρόμους, ο ήρωας του μυθιστορήματος βλέπει σκηνές και επεισόδια που θυμίζουν Γερμανία του Χίτλερ, ημέρες ναζισμού, καταστάσεις που παραπέμπουν στο «Nacht und nebel» (πρόκειται για το «Νύχτα και καταχνιά», διάταγμα του αρχηγού του γερμανικού στρατού Βίλχελμ Κάιτελ που επέτρεπε στους ναζιστές να εξαφανίζουν τα άτομα που συνελάμβαναν, απαγορεύοντας να δίνονται πληροφορίες γι' αυτά στις οικογένειές τους όταν τα αναζητούσαν). Στις συζητήσεις ανωτάτων στελεχών του καθεστώτος γίνεται λόγος για «εθνική κάθαρση» και για «Τελική Λύση», τη μέθοδο εξόντωσης που χρησιμοποίησαν οι ναζιστές για να δώσουν μια τελική λύση στο ζήτημα των Εβραίων. Πράγματι, ο δημοσιογράφος μαθαίνει ότι εκείνες τις ημέρες, ημέρες καρναβαλιού, Μαρντί Γκρα για τους Γάλλους, έχει προγραμματιστεί ένα πογκρόμ, μια γενοκτονία ή ένα ολοκαύτωμα (γίνονται νύξεις για στρατόπεδα συγκέντρωσης και θαλάμους αερίων, επίσης για τους 13.000 Εβραίους που πιάστηκαν τον Ιούλιο του 1942 στο Παρίσι και οδηγήθηκαν στο Χειμερινό Ποδηλατοδρόμιο για τα περαιτέρω).

Είναι φανερό πως ο συγγραφέας παραπέμπει στις ναζιστικές θηριωδίες και στα θύματα του χιτλερισμού για να ευαισθητοποιήσει τους συμπατριώτες του. Οι μεν πρεσβύτεροι θυμούνται τα γεγονότα, οι δε νεότεροι τα γνωρίζουν από βιβλία απομνημονευμάτων ή ομοειδείς ταινίες (π.χ. «Η λίστα του Σίντλερ» του Στίβεν Σπίλμπεργκ) αλλά και από τον θόρυβο που ξέσπασε σχετικά πρόσφατα στη Γαλλία περί του αν υπήρξε ή όχι Ολοκαύτωμα. Στη θέση των γερμανών εθνικοσοσιαλιστών τοποθετεί γάλλους ρατσιστές και σε εκείνην των Εβραίων τους ξένους μετανάστες, σκηνοθετώντας καταστάσεις αρκούντως οικείες στους συμπατριώτες του. Από εκεί κι έπειτα μπορεί να υφάνει την πλοκή του και να αναπτύξει τη δράση των ηρώων του.

Ο Ισμπέκ, επηρεασμένος από το τρομακτικό κλίμα ρατσισμού που διαπιστώνει, σκέφτεται πως λίγοι άνθρωποι στη Δύση τολμάνε να δηλώσουν ρατσιστές, ωστόσο ο οποιοσδήποτε μπορεί να υποπτευθεί ότι ενδέχεται να είναι ο καθένας. Στη συζήτησή του με τον ανταποκριτή των «New York Times» θίγεται το πρόβλημα του ρατσισμού στις ΗΠΑ, χώρα την οποία ο θεσμός της δουλείας και οι φυλετικές διακρίσεις οδήγησαν σε έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο και όπου δημιουργήθηκε η διαβόητη ρατσιστική οργάνωση Κου Κλουξ Κλαν. Τότε γίνεται λόγος για την ενσωμάτωση των μαύρων στο σύστημα, τη διαμόρφωση μιας αστικής τάξης μαύρων, την ύπαρξη ενός ισχυρού λόμπι μαύρων στον Λευκό Οίκο, ενώ αποκαλύπτεται ότι αρκετοί μαύροι φέρονται ως WASP (White, Anglo-Saxon, Protestant) και έχουν φροντίσει να εξοστρακιστεί από τη γλώσσα η λέξη «nigger».

Το μυθιστόρημα Η Παναγία των νέγρων έχει στοιχεία επιστημονικής φαντασίας, αλλά δεν ανήκει σε τούτο το είδος. Είναι ένα νοσηρό θρίλερ με κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις, το οποίο με μια διαφορετική επεξεργασία θα μπορούσε να ενταχθεί στη λεγόμενη «σοβαρή» λογοτεχνία. Πραγματεύεται το ακανθώδες θέμα του ρατσισμού, ο οποίος τροφοδοτεί μια ανεξέλεγκτη βία σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Ειδικά στη Γαλλία είναι γνωστή η αύξηση της δύναμης του Εθνικού Μετώπου, του κόμματος που ίδρυσε ο Ζαν Μαρί Λεπέν για να εκμεταλλευτεί την ξενοφοβία των συμπατριωτών του, προβάλλοντας απόψεις, ιδέες και συνθήματα κατά των ξένων μεταναστών και των οικονομικών προσφύγων, που υποτίθεται πως εκτός από την ανεργία είναι και υπεύθυνοι για τη νόθευση της «εθνικής καθαρότητας» της γαλλικής φυλής. Το θέμα έχει πολλές διαστάσεις, ως πρόβλημα διογκώνεται παντού στην Ευρώπη και φαίνεται πως στο εγγύς και στο απώτερο μέλλον θα απασχολήσει πιο πολύ τη λογοτεχνία.

Για το τέλος, ο συγγραφέας μάς έχει μία έκπληξη που συνοψίζεται σε μια φράση του Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ, η οποία μπαίνει ως μότο στο τελευταίο κεφάλαιο με τον περίεργο τίτλο «Κόντα» ­ πρόκειται για το τέλος ενός μουσικού κομματιού: «Θα έπρεπε να μπορεί κανείς να καταλάβει ότι δεν υπάρχει ελπίδα, κι ωστόσο να είναι αποφασισμένος ν' αλλάξει τα πράγματα».

Υπενθύμιση: Και το 1984 τελειώνει δραματικά· ο Όργουελ πιστεύει πως δεν υπάρχει ελπίδα, η ανθρωπότητα είναι χαμένη, το Κακό υπερισχύει του Καλού και επομένως κάθε αγώνας είναι μάταιος.

Ο Ζαν - Πιερ Μπαστίντ, σεναριογράφος και σκηνοθέτης ταινιών, υπήρξε βοηθός του Ζαν Κοκτό και του Νίκολας Ρέι. Εγραψε την Παναγία των νέγρων ­ έχει στο ενεργητικό του άλλα επτά μυθιστορήματα ­ ύστερα από ένα εγκεφαλικό επεισόδιο που του προκάλεσε ημιπληγία και τον οδήγησε στο νοσοκομείο της Σαλπετριέρ, όπου ανέρρωσε χάρη στην αφοσίωση των γιατρών και του νοσηλευτικού προσωπικού. Παρά την έλλειψη επαρκών βιογραφικών στοιχείων ­ ούτε έτος γεννήσεως δεν υπάρχει στο αυτί του βιβλίου ­ φαινόμενο που παρατηρείται στην Ελλάδα σε μυθιστορήματα που θεωρούνται «παραλογοτεχνία», ο αναγνώστης πολλά οφείλει στη μετάφραση της Ρένας Χατχούτ και στις σημειώσεις της.

Φίλιππος Φιλίππου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 06-09-1998