Για τον Νίτσε

Το έργο αυτό είναι κάτι περισσότερο από έναν παραδοσιακό σχολιασμό του Νίτσε και του έργου του. Ο Μπατάιγ χρησιμοποιεί μια προσωπική γλώσσα μέσα από την οποία αναδύονται με μοναδικό τρόπο τα στοιχεία εκείνα που συγκροτούν την ιδιαιτερότητά του ως αναγνώστη του Νίτσε.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Το δυστύχημα με τον κ. Μπατάιγ είναι πως επιχειρηματολογεί. Βεβαίως επιχειρηματολογεί σαν κάποιον που έχει "μια μύγα πάνω στη μύτη του", γεγονός που τον κάνει να μοιάζει μάλλον με νεκρό παρά με ζωντανό...». Με ένα τέτοιο ευφυολόγημα αναφέρεται στον Μπατάιγ ο «πάπας» του σουρεαλισμού Αντρέ Μπρετόν, τον Δεκέμβριο του 1929, όταν συντάσσοντας το δεύτερο μανιφέστο του προχωρεί σε καταδίκες και διαγραφές, μη φειδόμενος ούτε του Ρεμπό ή του Πόε. Η δεύτερη σοβαρή κρίση έχει ήδη ξεσπάσει στο σουρεαλιστικό στρατόπεδο. Έχει προηγηθεί η προσχώρηση των σουρεαλιστών στο Κομμουνιστικό Κόμμα και η οργισμένη επιστολή του Μπατάιγ, όπου δεν διστάζει να τους χαρακτηρίσει «ένα μάτσο ιδεαλιστές μαλάκες».

Ωστόσο αυτή η ανταλλαγή ύβρεων αποκαλύπτει κάτι από την ουσία μιας θεωρητικής σύγκρουσης: ο Μπατάιγ αντιμετωπίζει κριτικά τη «λατρεία» του Μπρετόν για τον «ιδεαλιστή» Έγελο, ενώ ο Μπρετόν μέμφεται τον «ασυνάρτητο» λόγο του Μπατάιγ, έναν λόγο που πράγματι βρίσκεται στο όριο της ζωής και του θανάτου. Αλλά ό,τι αποτελεί μομφή για τον Μπρετόν είναι εύσημο για τον Μπατάιγ. Γιατί αυτός ο γάλλος επαρχιώτης με τα δύσκολα παιδικά χρόνια που σημάδεψαν οι απόπειρες αυτοκτονίας της μητέρας του, η τύφλωση και η παράλυση του πατέρα του, η εκκλησιαστική του εκπαίδευση και η φυματίωση, αναζητεί έναν φιλοσοφικό λόγο ο οποίος δεν θα διατυπώνει τους νόμους της αιτιοκρατούμενης εξέλιξης του Σύμπαντος αλλά θα μοιάζει «με τα χτυπήματα του σφυριού». Αυτόν τον λόγο τον ανακαλύπτει, ήδη στη δεκαετία του '20, στα γραπτά του Νίτσε. Και αν η Ιστορία του ματιού, το γνωστότερο ίσως από τα πρώιμα έργα του (ελληνική έκδοση Αγρα), μαζί με τον όψιμο Ερωτισμό (ελληνική έκδοση Ίνδικτος) κάνουν φανερή την «ερωτολάγνα» πλευρά των γραπτών του Μπατάιγ - μια πλευρά που ταρακουνά συθέμελα τις βάσεις της χριστιανικής και της αστικής ηθικής -, το βιβλίο του για τον Νίτσε αποτελεί ίσως το πιο ολοκληρωμένο φιλοσοφικό του δοκίμιο.

Το έργο γράφεται κατά την εκπνοή της γερμανικής κατοχής της Γαλλίας. Σ' αυτή τη ζοφερή στιγμή ο Μπατάιγ αναλαμβάνει να επικεντρώσει το ενδιαφέρον του στον γερμανό φιλόσοφο που μια παραμορφωμένη ανάγνωση ανήγαγε σε θεωρητικό του ναζισμού. Εδώ μπορεί να εντοπισθεί μια ιδιάζουσα πλευρά του έργου του Μπατάιγ: παρά την έμφαση στον ορισμό του υποκειμένου και στην ανάδυση των ενστικτωδών μορφών της ζωής, ο Μπατάιγ συνδέει μονίμως τούτη την επίπονη αναζήτηση με τον ορίζοντα της συλλογικής ιστορίας. Μια τέτοια ανάγνωση του Νίτσε επιδιώκει και τώρα αποκαθιστώντας αυτή την κρίσιμη ιστορική στιγμή την ιστορική διάσταση της σκέψης του. Με τον ίδιο τρόπο, σε άλλα του γραπτά, θα επιχειρήσει να ερμηνεύσει, ιστορικά, ακραίες κοινωνικές πρακτικές όπως η ανθρωποθυσία στους Αζτέκους, ή θα εστιάσει το ενδιαφέρον του στη λειτουργική διάσταση του δώρου (potlatch), ή στην ερμηνεία των σπηλαιογραφιών του Λασκό. Οι σπουδές του ως μεσαιωνολόγου και η μακρά επαγγελματική του θητεία ως βιβλιοθηκάριου στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας σίγουρα δεν είναι άσχετες με αυτόν τον προσανατολισμό του. Ωστόσο τούτη η διαδικασία δεν ακολουθεί τις παραδοσιακές ιστορικές μεθόδους. Και αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στο έργο του για τον Νίτσε.

Δύο είναι εδώ τα χαρακτηριστικά της γραφής του Μπατάιγ: από τη μια, η σχεδόν βιωματική ταύτιση του σχολιαστή με τον σχολιαζόμενο (του Μπατάιγ με τον Νίτσε)· και από την άλλη, η απόπειρα συγκρότησης ενός λόγου που επιχειρεί να ορίσει το άφατο. Υπό τη μορφή ημερολογιακών σημειώσεων ο Μπατάιγ εισάγει εδώ την έννοια της «τύχης», του τυχαίου, της «ζαριάς» (της «εντροπίας», ίσως θα διακινδύνευε να πει κανείς χρησιμοποιώντας όρους που είναι σήμερα τρέχοντες), με σκοπό να περιγράψει ένα σύστημα σκέψης το οποίο είναι «ανθρώπινο» ακριβώς επειδή δεν συγκροτείται ως μια «θεία (χεγκελιανή ή και μαρξιστική) οικονομία» αλλά κινείται στα όρια του σώματος (και των αποβλήτων του), της γλώσσας (ή και της κραυγής), της εμπειρίας (με κυρίαρχο εκφραστικό όχημα το γέλιο). Αλλά η υιοθέτηση εκ μέρους του ενός ανυπόταχτου, οριακού, μεταφορικού «ημιφιλοσοφικού» λόγου για να σχολιάσει τον στοχασμό εκείνου που προκλητικά αποκαλεί «φιλόσοφο του κακού» (ως εισηγητή της απόλυτης ελευθερίας του μη καταναγκασμού) έχει το κόστος της. Κατ' αρχήν προκαλεί την μήνιν των επαγγελματιών φιλοσόφων. Πρώτος ο Σαρτρ, που την περίοδο της συγγραφής του έργου συμβιώνει με τον Μπατάιγ στον ίδιο κύκλο των γάλλων διανοουμένων (ο ίδιος ο Μπατάιγ περιγράφει έναν χορό του με τον Σαρτρ, συνυφασμένο στη μνήμη του με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν του Πικάσο), του ασκεί έντονη κριτική (σε παράρτημα της ανά χείρας έκδοσης συμπεριλαμβάνεται μαζί με ορισμένα άλλα ενδιαφέροντα κείμενα ένας «διάλογος» Σαρτρ - Μπατάιγ). Ο Χάμπερμας επίσης στον Φιλοσοφικό λόγο της νεοτερικότητας (ελληνική έκδοση Αλεξάνδρεια) επισημαίνει στο έργο του Μπατάιγ τη «σύγχυση» μεταξύ της λογοτεχνικής και της φιλοσοφικής γλώσσας. Από την άλλη πλευρά, η αποδομητική σκέψη ανιχνεύει ακριβώς εδώ το προτέρημα της γραφής του Μπατάιγ. Είναι αναμφίβολο ότι στοχαστές σαν την Κρίστεβα, που εισήγαγαν στη θεωρία έννοιες όπως το abject, γοητεύονται από τα γλωσσικά (αλλά και τα σωματικά) «υπολείμματα» τα οποία μπορεί κανείς να εντοπίσει στα γραπτά του Μπατάιγ. Η ποιητική, εκστατική γραφή που θεωρείται ότι σηματοδοτεί την απώλεια του νοήματος είναι την ίδια στιγμή, για φιλοσόφους σαν τον Ντεριντά, απολύτως αποδεκτή (όπως ορθά επισημαίνει ο προλογίζων την ελληνική έκδοση).

Ένας Μπατάιγ λοιπόν καταδικασμένος από τους μοντέρνους και οικειοποιημένος από τους μεταμοντέρνους; Φυσικά, στο μέτρο που και ο πνευματικός του προπάτορας, ο Νίτσε, θεωρείται επίσης απολύτως οικειοποιήσιμος από τη σύγχρονη σκέψη. Ωστόσο ποιο από τα δύο είναι άραγε το κύριο μέλημα της εκστατικής, βιωματικής γραφής του Μπατάιγ (αλλά και του Νίτσε, έτσι όπως ο συγγραφέας τον «βιώνει»): η απάλειψη ή η επανατοποθέτηση των ορίων του νοήματος; Και αν η έννοια της ιστορίας αλλά και η έννοια της «κοινότητας» ή του ανθρώπινου «αυτεξούσιου», έννοιες καθαρά πολιτικές, αποτελούν πράγματι σημαντικές παραμέτρους για την οπτική που υιοθετεί ο Μπατάιγ, μπορεί το έργο του να εκληφθεί απλά ως ένα εκστατικό-διονυσιακό delirium; Μια προσεκτική ανάγνωση τούτης της ρέουσας μετάφρασης του «στρυφνού» αλλά γοητευτικού γραπτού του Μπατάιγ ίσως μπορεί να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα. Αρκεί εδώ - αλλά ίσως και αλλού - να λάβουμε υπόψη την προτροπή του ίδιου του Μπατάιγ αφήνοντας όλες τις πιθανότητες ανοιχτές: «Όποιος κι αν είσαι εσύ που με διαβάζεις: παίξε με την τύχη σου».

Νίκος Δασκαλοθανάσης (διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης), ΤΟ ΒΗΜΑ , 02-02-2003