Ελευθερία ή καπιταλισμός

Πρόλογος: Νίκος Κοτζιάς

Σ' αυτό το νέο βιβλίο, ο Ούλριχ Μπεκ και ο δημοσιογράφος Γιοχάνες Βιλμς κάνουν μια σειρά συζητήσεις, προσιτές για το κοινό, οι οποίες αποκαλύπτουν και διερευνούν τα βασικά στοιχεία της σκέψης του Μπεκ. Ο Ούλριχ Μπεκ αναγνωρίζεται ευρέως ως ένας από τους σημαντικότερους και πιο εξέχοντες σύγχρονους κοινωνικούς στοχαστές. Το έργο του για την κοινωνία του ρίσκου, τη νεωτερικότητα, και τα πιο πρόσφατα κείμενά του για την παγκοσμιοποίηση και την εξατομίκευση τον έχουν φέρει στο προσκήνιο των σύγχρονων αναζητήσεων. Οι συζητήσεις τού ανά χείρας βιβλίου καταφέρνουν να ρίξουν νέο φως σ' αυτά τα σημαντικά ζητήματα και επιτρέπουν να αποκτήσουμε μια καθαρή εικόνα για τα σύγχρονα προβλήματα. Για το εθνικό κράτος, τα κόμματα, τα συνδικάτα, την εργασία, την παγκοσμιοποίηση, τις νέες τεχνολογίες, την ατομικότητα και την εξατομίκευση. Oι απόψεις του Μπεκ παρουσιάζονται με άμεσο και διαυγή τρόπο και επομένως πρόκειται για ένα βιβλίο ιδανικό για όσους θέλουν να κατανοήσουν τόσο το έργο του, όσο -πολύ περισσότερο- τη σύγχρονη πραγματικότητα και τα προβλήματα -ατομικά και συλλογικά, υλικά και ψυχικά- που αντιμετωπίζουμε όλοι μας στις αρχές του 21ου αιώνα.


«Κατά διαστήματα εμφανίζεται ένας νέος τρόπος να σκεφτόμαστε τον κοινωνικό κόσμο. Και όταν αυτό συμβεί, είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς τα κατάφερνε η κοινωνιολογία χωρίς το νέο τρόπο σκέψης [...] Η έννοια της κοινωνίας του ρίσκου, την οποία ανέπτυξε ο Ούλριχ Μπεκ [...], ήταν ένα είδος αποκάλυψης. Παρείχε στην κοινωνιολογία έναν τρόπο να μιλά για τον φυσικό κόσμο και τα ρίσκα του που εισήγαγε εντυπωσιακό φάσμα νέων θεμάτων. Στην πραγματικότητα, επέτρεψε στους ανθρώπους να μιλήσουν για τα πράγματα, να "δουν" πράγματα για τα οποία προσπαθούσαν να μιλήσουν και τα οποία προσπαθούσαν να δουν, αλλά υπήρχε χρόνια έλλειψη εννοιών». Τζων Γιούρι, καθηγητής κοινωνιολογίας Πανεπιστήμιο του Λάνκαστερ.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ούλριχ Μπεκ είναι Γερμανός κοινωνιολόγος, πανεπιστημιακός δάσκαλος και ενεργός πολίτης. Είναι ευρύτερα γνωστός στους διεθνείς επιστημονικούς και πολιτικούς κύκλους, κυρίως λόγω των θέσεων που έχει επεξεργαστεί για την παγκοσμιοποίηση. Στο έργο του «Τι είναι παγκοσμιοποίηση» (στα ελληνικά κυκλοφορεί επίσης από τις εκδόσεις «Καστανιώτη» σε μετάφραση Γιώργου Παυλόπουλου) με διεισδυτικότητα εξετάζει πτυχές του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης ως κοινωνίας του ρίσκου, της εξατομίκευσης, της αποδυνάμωσης του κράτους-έθνους, της εμφάνισης της διεθνικής κοινωνίας των πολιτών και του συνεργατικού δικτύου κυβερνήσεων. Το παρουσιαζόμενο έργο αποτελεί έναν κύκλο συζητήσεων του Μπεκ με τον δημοσιογράφο της «Suddeuts-che Zeitung» Γιοχάνες Βιλμς. Ξετυλίγοντας το νήμα αυτής της συζήτησης ο Μπεκ με προσιτό τρόπο, αλλά και συνάμα με τρόπο που σέβεται τις επιστημονικές του προτεραιότητες, επανεξετάζει τα ζητήματα που είχε επεξεργαστεί στα προηγούμενα έργα του. Πυξίδα αυτής της επανεξέτασης είναι η εμπειρία των εξελίξεων και οι προφανείς ανάγκες για την επεξεργασία προτάσεων για την επίλυση των αντιφάσεων της σύγχρονης πραγματικότητας.

Ο Μπεκ θεωρεί πως τα όρια της κλασικής κοινωνιολογίας και των μεθόδων της έχουν εξαντληθεί. Αιτία αυτής της εξέλιξης είναι το γεγονός πως οι κοινωνικές, ταξικές και πολιτικές κατηγορίες της κλασικής κοινωνιολογίας ήταν κατηγορίες που γεννήθηκαν για να εξηγήσουν το έθνος- κράτος, ήταν κατηγορίες κατάλληλες για την ερμηνεία των εξελίξεων της πρώτης νεωτερικότητας. Σήμερα αυτές οι κατηγορίες αποτελούν έννοιες «ζόμπι», επειδή αδυνατούν να απαντήσουν στα προβλήματα της δεύτερης νεωτερικότητας. Η κριτική αυτών των εννοιών αποτελεί το πρώτο βήμα για τη διαμόρφωση μιας κοινωνιολογίας που αλλάζει τον εαυτό της και παράλληλα αλλάζει τον κόσμο. Η κλασική κοινωνιολογία στηρίχτηκε στο μοντέλο του μεθοδολογικού εθνικισμού, αφού αυτή η κοινωνιολογία αναπτύχθηκε εντός του δοχείου του έθνους-κράτους. Οποιος αναλύει κατηγορίες όπως η οικογένεια, το νοικοκυριό, οι τάξεις σαν να μη έχει αλλάξει τίποτα στον τρόπο λειτουργίας τους από την εποχή της κυριαρχίας του εθνικού κράτους, είναι καταδικασμένος σε αποτυχία.

Ο Μπεκ καθ' όλη τη διάρκεια της συζήτησης υποβάλλει σε κριτική τρεις βασικές αρχές. Πρώτη αρχή που δέχεται τα κριτικά πυρά του είναι η θέση πως το εδαφικό στοιχείο είναι ουσιαστικό για την ερμηνεία της κοινωνίας. Η αυθεντία αυτής της αρχής καταρρίπτεται από τις εξελίξεις που συνοδεύουν την ανάπτυξη του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης. Δεύτερον, η επικράτηση του κοινωνικού φαινομένου της εξατομίκευσης απορρίπτει τη μεθοδολογική αρχή πως για να κατανοήσουμε κοινωνιολογικά τα άτομα πρέπει να τα εντάξουμε σε μεγάλες κοινωνικές και ταξικές ομάδες. Η επικράτηση της κοινωνίας του ρίσκου αμφισβητεί την τρίτη μεγάλη αρχή της πρώτης νεωτερικότητας, την κλασική εξελικτική αρχή ή αλλιώς την αρχή του καλύτερου δυνατού (δυτικού) κόσμου. Στον κόσμο της δεύτερης νεωτερικότητας τίθεται υπό αμφισβήτηση ακόμα και η αρχή που θέλει η ύπαρξη της πολιτικής δράσης να έχει ως προϋπόθεση την παρουσία υποχρεωτικών συλλογικών πεποιθήσεων. Ο Μπεκ δεν δείχνει να ενθουσιάζεται με αυτήν την αμφισβήτηση, όταν μάλιστα ως εναλλακτική λύση προτείνεται η δράση των ΜΚΟ.

Ο Μπεκ πιστεύει πως σήμερα έχουμε ήδη μεταβεί από την κλασική πρώτη στη δεύτερη νεωτερικότητα. Η έννοια της δεύτερης νεωτερικότητας είναι μια ανοιχτή έννοια, δεν αποτελεί μια διάδοχη κατάσταση αλλά τον πολλαπλασιασμό των οπτικών γωνιών. Η δεύτερη νεωτερικότητα είναι πολλαπλές υπό διαμόρφωση νεωτερικότητες. Είναι μια νεωτερικότητα που δεν αλλάζει απλώς ριζικά αλλά εκσυγχρονίζει τα ίδια τα θεμέλιά της, είναι μια ανακλαστική νεωτερικότητα.

Οι καταστάσεις που διέπουν αυτήν τη νεωτερικότητα είναι η εξατομίκευση, η κοινωνία του ρίσκου, οι ριζοσπαστικές αλλαγές στο χώρο των παγκόσμιων εξελίξεων και στο καθεστώς της κοινωνίας της εργασίας. Η εξατομίκευση δεν αποτελεί το σύγχρονο πρόσωπο του ατομισμού, αλλά εντελώς καινούριο φαινόμενο. Στην εποχή της εξατομίκευσης το άτομο αποσπάται από την ένταξη του χωρίς να επανεντάσσεται. Αυτή η μη επανένταξη, ενώ φαίνεται να αποτελεί προσωπική στρατηγική, ουσιαστικά αποτελεί την κοινωνική δομή της δεύτερης νεωτερικότητας. Ο ατομισμός της πρώτης νεωτερικότητας αποτελούσε ιδεολογία, ενώ η εξατομίκευση αποτελεί μια σύγχρονη υπερδομή. Ο Μπεκ θεωρεί πως στην πρώτη νεωτερικότητα τα άτομα δεν μπορούσαν να υπερβούν τους προκαθορισμένους ρόλους τους, ενώ στη δεύτερη νεωτερικότητα σημασία έχουν οι ατομικές διαδρομές και βιογραφίες. Με αυτό το σκεπτικό οδηγείται στην άρνηση της ταξικής ανάλυσης και κατηγοριοποίησης. Ηταν όμως η πρώτη νεωτερικότητα που αμφισβήτησε τον κλειστό χαρακτήρα των ατομικών βιογραφιών, χωρίς βεβαίως να καταργήσει τις ταξικές επαγωγές. Αντίθετα απ' όσα πιστεύει ο Μπεκ, η προσωπική βιογραφία αποτελεί την ασφαλέστερη διαδρομή για την ένταξη, έστω και εναλλασσόμενη, σε κοινωνικές ολότητες και ομάδες.

Αυτή η προσέγγιση τον υποχρεώνει να θεωρήσει τη φτώχεια όχι κοινωνικό φαινόμενο, αλλά πιθανή στιγμή στη διάρκεια της ζωής του κάθε ατόμου. Ετσι, αντίθετα με τη ριζοσπαστική θεώρηση του Μπάουμαν και τη μετριοπαθέστερη του Αμάρτια Σεν, η φτώχεια και η ανεργία αποτελούν εξατομικευμένα και όχι ολικά φαινόμενα, καταστάσεις που κατανέμονται σε μερίδια κατά φάσεις ζωής. Αυτή η θέση του Μπεκ εναρμονίζεται και με τις απόψεις του για την κοινωνία του ρίσκου. Μια κοινωνία όπου το ρίσκο αυτονομείται και δεν υπόκειται σε κοινωνικό έλεγχο. Το κοινωνικό ρίσκο της πρώτης νεωτερικότητας αποτελούσε ένα ασφαλισμένο με τη λογική των πιθανοτήτων ρίσκο, το ρίσκο της δεύτερης είναι ένα εξατομικευμένο και λογική του είναι η αρχή της αβεβαιότητας. Οι κοινωνικές και πρακτικές συνέπειες μιας τέτοιας θέσης για το ασφαλιστικό. αλλά και για τα συστήματα υγείας και προστασίας του περιβάλλοντος, είναι προφανείς. Εδώ όμως ο Μπεκ κατανοώντας το ρίσκο των προτάσεών του κάνει μια πολύ σημαντική πρόταση. Προτείνει να αμφισβητήσουμε πως το μόνο μοντέλο κοινωνικής και ατομικής αναγνώρισης είναι αυτό της αμειβόμενης εργασίας. Εκείνοι που απορρίπτουν να ενταχθούν σ' ένα σύστημα κακοπληρωμένων και ανασφαλών κύκλων εργασίας μπορεί να μην είναι τεμπέληδες, αλλά ορθολογικά σκεπτόμενα υποκείμενα που απορρίπτουν ανορθολογικές γι' αυτούς επιλογές. Ο Μπεκ θεωρεί πως δεν χρειάζεται όλοι να δεσμεύονται στο ζυγό της αμειβόμενης εργασίας, αλλά πως χρειάζεται να θεσμοθετηθεί ο «μισθός του πολίτη» για κοινωνικά χρήσιμες δραστηριότητες που ξεφεύγουν από τα όρια της εξαρτημένης και της οικιακής εργασίας. Η παρότρυνσή του να στραφούμε προς αποεμπορευματοποιημένες μορφές εργασίας ανταποκρίνεται στην άλλη πρότασή του, πως η εργασία πρέπει να πάψει να αποτελεί το μοναδικό κριτήριο αξιολόγησης των ανθρώπων.

Η κοινωνία του ρίσκου μας αναγκάζει να σκεφτούμε διαφορετικά τον κόσμο της εργασίας, αλλά και την τύχη των παραδοσιακών πολιτικών συστημάτων. Αυτό που είναι το κύριο στη θεώρηση του Μπεκ είναι πως ο σύγχρονος κόσμος είναι ένας κόσμος πολλαπλασιασμού των επιλογών σε όλα τα επίπεδα. Ταυτοχρόνως, η παγκοσμιοποίηση δεν πρέπει να γίνεται κατανοητή ως καθαρό οικονομικό φαινόμενο. Κατά τον Μπεκ, η οικονομική πλευρά της παγκοσμιοποίησης στηρίζεται σε πολιτικές επιλογές και αποφάσεις. Συνεπώς ο τρόπος εφαρμογής της είναι κάτι που μπορεί να αναθεωρηθεί, όχι από μια παγκόσμια κυβέρνηση αλλά από ένα συνεργατικό δίκτυο κυβερνήσεων. Διαφωνώντας με τον Μπάουμαν, υποστηρίζει πως η νεωτερικότητα, ως μορφή πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας, είναι αλληλένδετη με την ανάπτυξη της τοπικότητας. Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι κάτι που προστίθεται στο εθνικό, αλλά κάτι που αναπτύσσεται εντός του αποδυναμωμένου έθνους-κράτους· το ίδιο το εθνικό αποτελεί όλο και περισσότερο έκφραση του υπερεθνικού ή του κοσμοπολίτικου. Συμφωνεί όμως στο κύριο με τον Μπάουμαν, όταν υποστηρίζει πως η οικονομική παγκοσμιοποίηση, παρ' όλο που αυξάνει τις δυνατότητες επιλογών στην αγορά -όχι βεβαίως για όλους- μειώνει τις πολιτικές επιλογές. Ο καπιταλισμός δεν είναι ταυτόσημος με την ελευθερία και τη δημοκρατία, μάλλον το αντίθετο ισχύει. Στην οικονομική παγκοσμιοποίηση όλα γίνονται ίδια, ενώ η δημοκρατία αντικαθίσταται από τον καταναλωτισμό.

Η λύση σ' αυτές τις αντιφάσεις μπορεί να αναζητηθεί σε ένα θεωρητικό κίνημα που ονομάζει δεύτερο Διαφωτισμό και αποτελεί την πνευματική πλευρά της δεύτερης νεωτερικότητας. Ενας Διαφωτισμός που, αντίθετα από τον πρώτο, δεν θα αποτελεί μια μεγάλη αφήγηση που θα αγκαλιάζει τα πάντα, αλλά θα συνενώνει μεγάλες αφηγήσεις μέσα από ποικίλες παραδόσεις. Εργαλείο αυτού του Διαφωτισμού θα είναι η ανάπτυξη μιας κοσμοπολίτικης θεωρίας του τοπικού πολίτη και των εγχώριων κοσμοπολίτικων παραδόσεων, που θα αντικαταστήσει τον μεθοδολογικό εθνικισμό και τον ιμπεριαλιστικό οικουμενισμό.

Ο Μπεκ τολμάει να κολυμπά αντίθετα στο ρεύμα του ποταμού του δογματικού εφησυχασμού και της μετανεωτερικής κριτικής που ενώ διαπιστώνει τις κρυμμένες και αδικαιολόγητες υποθέσεις του σύγχρονου κόσμου, μένει μόνον εκεί και αδιαφορεί να διατυπώσει προτάσεις. Η παγκοσμιοποίηση, σε τελική ανάλυση, δεν αποτελεί ένα μέσο μαζικής μεταφοράς, αγγέλων ή διαβόλων. Βέβαια όποιος κολυμπά αντίθετα στο ρεύμα αναλαμβάνει και το ρίσκο της «ανασφάλιστης αβεβαιότητας». Συνιστούμε ανεπιφύλακτα αυτό το έργο σε όσους θέλουν να μάθουν να κολυμπούν αντίθετα στο ρεύμα, ακόμη και αν υιοθετούν και εναλλακτικά μαθήματα κολύμβησης. Ενα από αυτά μας τα παραδίδει η ανάγνωση του Νίκου Κοτζιά, όπως αυτή παρουσιάζεται στον πρόλογο του βιβλίου.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/03/2006