Θεοφάνης ο Κρης στον Αγ. Νικόλαο Αναπαυσά Μετεώρων

Οι βυζαντινοί ζωγράφοι κατάφεραν μέσα σε δόξα να ιστορήσουν το διαχρονικό, να φέρουν στο παρόν τα πριν και τα επέκεινα. Η ζωγραφική τους εκόσμησε τους περικαλλείς ναούς της αυτοκρατορίας, γεφυρώνοντας το χάσμα της εικονομαχίας με τέχνη ελληνική. Με την πτώση του πολιτιστικού μας κέντρου το 1453, την άλωση της Κωνσταντινούπολης, προστίθεται ένα νέο ρήγμα στην ιστορία μας. Πολλοί άνθρωποι του πνεύματος και των τεχνών εγκαταλείπουν την σκλαβωμένη από τους Τούρκους Πατρίδα και καταφεύγουν σε μέρη περισσότερο ελεύθερα, στην Κρήτη, στην Βενετία και αλλού. Είτε μένοντας εκεί είτε στην σκλαβωμένη Ελλάδα, λειτουργούν πλέον την τέχνη τους με τρόπο διαφορετικό.
Ο μεταβυζαντινός ζωγράφος ιστορεί τα ίδια γεγονότα με ένα επιπλέον στοιχείο, τον -νόστο, ένα στοιχείο αρμονικό με τα ιστορούμενα. "Ουκ έχομεν ωδε μένουσαν πόλιν αλλά την μέλλουσαν επιζητούμεν".

Ο Θεοφάνης ο Κρητικός φαίνεται να 'ναι ο πρώτος ολοκληρωμένος συνεχιστής των παλαιών μαστόρων. Φέρει το πνεύμα τους χωρίς να μιμείται την εποχή τους. Ζωγραφίζει -σταυροαναστάσιμα- μέσα στο πνεύμα της ορθόδοξης λατρείας. Η χαρμολύπη, το γνησιότερο αίσθημα της πίστεώς μας διαπνέει όλη του την ζωγραφική. Το ολοκληρωμένο του έργο που το απαντούμε από τον Άγιο Νικόλαο Αναπαυσά (1527) στον Άγιο Νικόλαο της Μονής Σταυρονικήτα, στο Άγιον Όρος (1545/46), τον καθιερώνει σαν πατέρα και διδάσκαλο για τους επόμενους λειτουργούς της τέχνης της εκκλησιαστικής μας ζωγραφικής. Ιστορεί ότι παρέλαβε σε πνεύμα και σε σχήμα, δίνοντας το χρώμα τού- νυν- στα αναλλοίωτα.