Της δικτατορίας

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Δωρητής ψυχής

Μια αναδρομή στο καθεστώς της 21ης Απριλίου

«Μου είπανε να γίνω δωρητής σώματος. Είναι αργά. Τώρα πια δεν το μπορώ. Πάει πολύς καιρός που έγινα δωρητής ψυχής».

Για μία ακόμη φορά, ο Τάκης Μπενάς με τις τελευταίες γραμμές από το πρόσφατο βιβλίο του ακριβολογεί. Η υπερβολή και η αμετροέπεια, άλλωστε, δεν ανήκουν στα ιδιοσυστασιακά χαρακτηριστικά του. Εγινε όντως δωρητής ψυχής, εν μέρει και σώματος, μαζί με άλλους της γενιάς του, και τις επιλογές του τις τίμησε και εξακολουθεί να τις τιμά μέχρι σήμερα. Η ιστορία του Μπενά, η όλη πορεία του, προσδιορίστηκε από αυτή τη δωρεά, δηλαδή τη δέσμευση, αναπόσπαστο στοιχείο της ιστορίας της «χρυσής» γενιάς των ΕΠΟΝιτών, ένα όνειρο ή ένα παραμύθι στους σημερινούς δύσκολους καιρούς που θα μπορούσε να αρχίζει κάπως έτσι:

«Υπήρξε στον τόπο μας μια εποχή, όχι πολύ μακρινή, όπου υπήρχαν άνθρωποι με πίστη, με ιδανικά και με ευαισθησίες, άνθρωποι που πίστεψαν και αφιέρωσαν τη ζωή τους στους αγώνες για ένα καλύτερο αύριο, για την κοινωνική απελευθέρωση και δικαιοσύνη σ' έναν κόσμο καλύτερο και ισότιμο, άνθρωποι που πλήρωσαν με κόστος ζωής τις επιλογές τους, αγωνιστές που δεν έψαξαν να εξαργυρώσουν ευκαιριακά το τίμημα της επένδυσης και κυρίως άνθρωποι που δεν μετάνιωσαν για τις θυσίες και τις επιλογές». Εγιναν δωρητές ψυχής. Απέκτησαν μέσα στον χρόνο και στους αγώνες ενιαίες συμπεριφορές και γνωρίσματα, αλλά κι επέτρεψαν στους εαυτούς τους να αναδείξουν, χωρίς ισοπεδώσεις, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε περίπτωσης.

Πώς κτίστηκαν μέσα στο χρόνο οι σταθερές αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της γενιάς και πώς εξελίχτηκαν οι πορείες και οι προσωπικές διαδρομές μάς δείχνει στην τριλογία του ο Τάκης Μπενάς. Κατοχή-εμφύλιος πόλεμος-δικτατορία. Απλά και χωρίς έπαρση, χωρίς πομφόλυγες και κομπασμούς, αφηγήθηκε τις μικρές και τις ιδιαίτερες στιγμές της καθημερινής του εμπειρίας, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα, κάθε φορά, το ιστορικό και πολιτικό γίγνεσθαι του οποίου υπήρξε πρωταγωνιστής. Ο Πειραιώτης φοιτητής, νεολαίος του ΕΑΜ Νέων και της ΕΠΟΝ, ο καταδικασμένος σε θάνατο από τα έκτακτα στρατοδικεία, έγκλειστος των ελληνικών φυλακών, συναντά, στο τελευταίο βιβλίο του, το ηγετικό κομματικό στέλεχος της ΕΔΑ και των Λαμπράκηδων, τον Μπενά -οικογενειάρχη πια- στην παράνομη δράση και στο ΠΑΜ, και στη συνέχεια δεσμώτη εκ νέου των ελληνικών φυλακών στα πισωγυρίσματα που έφερνε η χούντα.

Με τις νέες του ιδιότητες που τον έφερναν σε θέσεις ευθύνης, αφήνει και αυτή τη φορά να ξεδιπλωθεί το κουβάρι της μνήμης και καταθέτει την πολύτιμη μαρτυρία του, προσθέτοντας στα βιώματά του σημαντικά και άγνωστα στοιχεία για τη δράση της Αριστεράς και κρατώντας για το βάθος της σκηνής τον πολιτικό στοχασμό του ως προς το πώς έγιναν τα πράγματα, τις πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις της δικτατορίας και τη διαχείριση της μνήμης της.

Δεν πρόκειται μόνο για την ειδική σχέση, αυτό το ιδιαίτερο προσωπικό ύφος, που έχει με τη γραφή. Το χιούμορ και τον αυτοσαρκασμό, την ισορροπία του μέτρου και την ακρίβεια στην παροχή της πληροφορίας που διανθίζει την προσωπική μαρτυρία. Δεινός αφηγητής, όταν τον διαβάζεις, σου δίνει την αίσθηση ότι ακούς τη φωνή του, νιώθεις την ανάσα, την ένταση ή τα αποσιωποιητικά που κρύβει το μειδίαμά του.

Δεν πρόκειται επίσης μόνο για τη μεστότητα της μαρτυρίας. Για τη χρυσή τομή που ξέρει να κρατά ανάμεσα στο πολιτικό, το κοινωνικό και κυρίως το ανθρώπινο στοιχείο που οργανώνουν και δομούν αριστοτεχνικά κάθε φορά την πολύτιμη, -ας μου επιτραπεί- τη μοναδική σε πληρότητα, ρυθμό και εναλλαγή ύφους, μαρτυρία του.

Πρόκειται κυρίως για την κατάθεση ψυχής, γι' αυτή τη δέσμευση και τις ξεχωριστές ποιότητες που την προσδιόρισαν, οι οποίες αντανακλώνται στον λόγο και στη γραφή, αποδίδοντας στη μαρτυρία τον ιδιαίτερο και ξεχωριστό της χαρακτήρα. Σαράντα χρόνια μετά την επιβολή της, η δικτατορία παραμένει μια ιστορική περίοδος εν πολλοίς αδιερεύνητη στις ποικίλες πτυχές της από τους ιστορικούς ερευνητές. Βεβαίως, μια σειρά από αξιόλογες μελέτες ως προς τα γενεσιουργά αίτια και τους παράγοντες που οδήγησαν στην επιβολή και εδραίωση του στρατιωτικού καθεστώτος είδαν το φως της δημοσιότητας στη διάρκειά του ή την επαύριο της κατάρρευσής του, στην άμεση μεταπολιτευτική περίοδο. Αν τα περισσότερα από αυτά τα ερμηνευτικά σχήματα άντεξαν στον χρόνο, παραμένοντας σημεία αναφοράς, οι γνώσεις μας για τη δικτατορία διευρύνθηκαν στη συνέχεια από δημοσιογραφικές έρευνες στα δυτικά και αμερικανικά κυρίως διπλωματικά αρχεία και από αναλύσεις πολιτικών επιστημόνων, ενώ τα τελευταία μόνο χρόνια μια γενιά νεότερων ιστορικών έχει αρχίσει να ασχολείται με ειδικότερα θέματα που άπτονται της περιόδου. Στη κατεύθυνση αυτή, η Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης συγκέντρωσε πριν από μερικά χρόνια σε έναν τόμο τις σύγχρονες προσεγγίσεις. Λείπει ωστόσο ακόμα η συστηματική έρευνα που θα επιτρέψει την ευρύτερη και σε βάθος ιστορική σύνθεση για τη δικτατορία και για τις αντιστάσεις, εντός κι εκτός ελληνικής επικράτειας.

Αντίστοιχη τροχιά ακολούθησαν οι βιωματικές καταθέσεις και προσωπικές μαρτυρίες. Μετά την πρώτη άνθηση, μαρτυριών καταγγελτικών του καθεστώτος που εμφανίστηκαν στη διάρκειά του στο εξωτερικό, η βιβλιοπαραγωγή ακολούθησε πρακτικά φθίνοντες ρυθμούς για να γνωρίσει μια σχετική ανάκαμψη τα τελευταία χρόνια. Από την άποψη αυτή το βιβλίο του Τάκη Μπενά αποτελεί σημαντική συνεισφορά. Μας ανοίγει τον ορίζοντα για τη δράση στην παρανομία, για την οποία ελάχιστα στοιχεία διαθέτουμε, για τις επαφές και τα πρόσωπα που στρατεύτηκαν στην υπόθεση του «πατριωτικού μετώπου», για τους όρους συντονισμού ενός κινήματος που είχε σίγουρα διαφορετικές προϋποθέσεις ως προς την εξέλιξή του, αν η διάσπαση του ΚΚΕ δεν προσέθετε ανεξίτηλα τη σφραγίδα της. Αν οι ώρες της σύλληψης, όσα προηγήθηκαν σ' αυτό το απόμακρο σπίτι στη δικαιοδοσία της Χωροφυλακής και όσα την αποτυπώνουν στις δωρικές της λεπτομέρειες, συνιστούν υπόδειγμα γραφής και μία από τις συγκλονιστικές στιγμές του βιβλίου, η κράτηση στον σταθμό χωροφυλακής Αγίας Βαρβάρας, η περιπλάνηση από τις φυλακές Αβέρωφ στον νεόδμητο Κορυδαλλό και η «απαγωγή» προς τις φυλακές Αίγινας, το πειθαρχείο και οι ατελείωτες ώρες στην απομόνωση καταγράφουν πραγματικότητες που έχουμε αρχίσει να λησμονούμε προ της θυμηδίας που προκαλεί ακόμα η αισθητική του καθεστώτος και των προσώπων που την εξέφρασαν.

Στην καρικατούρα και στην κυρίαρχη αντίληψη που την ακολούθησε ότι εντέλει η απριλιανή δικτατορία ήταν «σοφτ» -ήπια- ο Μπενάς μάς επαναφέρει στο μέτρο. Ενα αυταρχικό καθεστώς -πολύ περισσότερο ένα δικτατορικό καθεστώς- δεν μπορεί να είναι ήπιο όταν, καταλύοντας -ακόμη και μια καχεκτική δημοκρατία- στηρίζεται στη δύναμη των όπλων και στην τρομοκρατία, όταν στερείται πολιτικής νομιμοποίησης και κοινωνικής συναίνεσης, όταν παιδιά στερούνται τους γονείς τους, όταν οι φυλακές ασφυκτιούν και κτίζονται καινούργιες, όταν οι ειδικές υπηρεσίες ασφαλείας υπερλειτουργούν νυχθημερόν και όταν ο διάλογος καταργείται προ των διαταγών. Την αποφυλάκιση για «ανήκεστο βλάβη» ακολούθησε η αμνηστία, το διάλειμμα Μαρκεζίνη που καλλιέργησε ελπίδες για ομαλή μετάβαση, πριν από την επιστροφή «στην κατάσταση πολιορκίας» μετά το Πολυτεχνείο. Στις νέες δυσχερείς «ιωαννιδικές» πραγματικότητες, τη νέα σύλληψη διαδέχτηκε η λαχτάρα της σύντομης επίσκεψης στην ΕΑΤ-ΕΣΑ, το συγκλονιστικό ταξίδι προς τη Γυάρο, η πρόταση για τα χωνιά που θα απηύθυναν το αίτημα των κρατουμένων στους γλάρους.

Ωστόσο, η δύναμη της μαρτυρίας δεν εξαντλείται στα γεγονότα και στις περιγραφές. Τα ονόματα και τα στοιχεία που καταθέτει μπορεί να λειτουργούν συμπληρωματικά εμπλουτίζοντας την ιστορική μαρτυρία. Δεν πρόκειται όμως μόνο γι' αυτό. Δωρητής ψυχής, δεσμευμένος στην κοινή υπόθεση, ο Μπενάς άφησε στο περιθώριο, χωρίς φόβο, το πολιτικό του πρόσωπο, το κύρος του ηγετικού στελέχους για να αρθρώσει έναν λόγο απλό και ανθρώπινο και για να υπογραμμίσει την ακράδαντη πίστη του στις ανθρώπινες σχέσεις. Η Νία, σταθερή αξία, σύντροφος ζωής και αγώνων, στην οποία και δικαίως αφιερώνει το βιβλίο, τα παιδιά τους, το μέλημά τους, η έγνοια για τους οικείους, η ευρύτερη οικογένεια, διαπερνούν την αφήγηση. Δεν είναι οι μόνοι. Ο Δρακόπουλος, ο Καρράς, ο Παρτσαλίδης, οι φίλοι και σύντροφοι στην ΕΔΑ και στον εγκλεισμό, οι Λαμπράκηδες στην παρανομία, ο Μπάμπης και η Χρύσα, ο Δήμος και η Αννα και τόσοι άλλοι προβάλλουν καθαρά, πομποί και δέκτες αφοσίωσης και αγάπης. Οι εικόνες συμπληρώνονται με πρόσωπα από τους διώκτες, τον μικρόκοσμο των φυλακών, τους ποινικούς, τον αυτόχειρα της απομόνωσης, το νεαρό μούτσο του ναυαγοσωστικού. Διανθίζοντας το κείμενο, κατατίθενται ως δείγματα συντροφικότητας, εμπιστοσύνης στη φιλία και στον άνθρωπο, στις σχέσεις που καλλιεργεί.

Στο δύσκολο εγχείρημά του, ο συγγραφέας μάρτυρας και αφηγητής δεν αστόχησε. Με την αναδρομική εξιστόρηση που επιχείρησε, ο Τάκης Μπενάς μάς παρέδωσε μια μοναδική κατάθεση για τη δικτατορία. Και με την εμπειρία του στη γραφή και τη σοφία των χρόνων του δεν άφησε να αλλοιωθεί αυτή η κατάθεσή του. Το «τότε» δεν χάθηκε από ένα μεταγενέστερο και συνολικό «χθες». Το «σήμερα», οι μεταγενέστερες επεξεργασίες και συνειδητοποιήσεις δεν επικάλυψαν το παρελθόν, δεν επικυριάρχησαν στο «χθες» και στο «τότε».

ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/08/2007