Ουδέτερος παρατηρητής

Η Ινές, Ιταλίδα δημοσιογράφος, ιδεαλίστρια και αισιόδοξη, φεύγει για το Κονγκό για να υποστηρίξει τον Πατρίς Λουμούμπα, τον ηγέτη του απελευθερωτικού κινήματος της αφρικανικής χώρας εναντίον της βελγικής αποικιοκρατίας. Ο Τζέημς Γκιλέτσπι, μεγαλύτερός της, συγγραφέας και δημοσιογράφος, σκεπτικιστής και λιγότερο αισιόδοξος έχει επιφυλάξεις για τις απόψεις της και για το δρόμο που εκείνη ακολουθεί. Εν τούτοις, η αγάπη του γι' αυτήν θα τον φέρει στην ίδια χώρα. Η Ινές αφιερώνεται ολόψυχα στον αντιαποικιακό αγώνα ενώ ο Γκιλέσπι, που καλύπτει τα γεγονότα ως ανταποκριτής μιας μεγάλης εφημερίδας, και συνδέεται τόσο με τον επικεφαλής της CIA στην περιοχή όσο και με τους συνεργάτες του Λουμούμπα, κρατά για τον εαυτό του το ρόλο του ουδέτερου πρατηρητή και προσπαθεί να την πάρει μακριά. Τελικά όμως, εμπλέκεται και ο ίδιος και καλείται να πάρει θέση και να επιλέξει στρατόπεδο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ρόναν Μπένετ, Ιρλανδός και πολιτικός ακτιβιστής, συγγραφέας θεατρικών έργων και δύο ακόμη μυθιστορημάτων, δήλωσε σε παλαιότερη συνέντευξή του πως στο τελευταίο του μυθιστόρημα, που τοποθετείται στο Κονγκό τη δεκαετία του εξήντα, ήθελε να ερευνήσει το ρόλο του συγγραφέα σε μια πολιτικά πολωμένη κοινότητα. Στον «Ουδέτερο παρατηρητή» υπάρχουν συνεχείς αναφορές στο ρόλο και τα διλήμματα του συγγραφέα όταν γράφει σε συνθήκες που απαιτούν την υιοθέτηση μια θέσης και αυτός επιμένει στην ουδετερότητα και την αμερόληπτη καταγραφή των γεγονότων, αλλά και στην πίεση που υφίσταται για την ενεργή στράτευσή του. Ο Τζέιμς Γκιλέσπι, Ιρλανδός συγγραφέας και κεντρικός ήρωας του βιβλίου, ο οποίος παρουσιάζει ομοιότητες με τον Μπένετ καθώς άρχισε κι εκείνος τη σταδιοδρομία του ως ιστορικός, έχει κυνικές απόψεις απέναντι στον πολιτικό ακτιβισμό και συνοψίζει τη θέση του στα εξής: «Είμαι συγγραφέας και βλέπω όλες τις πλευρές. Δουλεύω με το λόγο, είμαι εργάτης των λέξεων και τις λέξεις δεν μπορείς να τις εξαναγκάσεις να δουλέψουν για άλλους, δεν είναι σκλάβοι κανενός κόμματος ή καμιάς θέσης». Η άποψή του αυτή αμφισβητείται πολλές φορές κατά την εξέλιξη της ιστορίας και ιδιαίτερα όταν ο ίδιος θα βρεθεί σε κρίσιμη στιγμή, τότε η συγγραφική ουδετερότητα αδυνατεί να συνθέσει ικανό άλλοθι. Προσπαθώντας να πείσει τον εαυτό του για τη στάση του επανέρχεται στην ιστορική ρήση του Τζον Ράσκιν: «Όταν ένας άντρας πεθαίνει στα πόδια σου, δουλειά σου δεν είναι να τον βοηθήσεις, αλλά να προσέξεις το χρώμα των χειλιών του», αλλά μοιραία ανακαλύπτει πως η πλήρης αποστασιοποίηση είναι ουτοπική. Το μέλημά του για την άμεμπτη γραφή και τη χρυσή ουδετερότητα του πανεπόπτη αφηγητή προβάλλει ανέφικτη.



Αγώνας για την ανεξαρτησία



Η αφήγηση αρχίζει το Νοέμβριο του 1959, όταν ο Τζέιμς ταξιδεύει στο Λεοποντβίλ του Κονγκό για να συναντήσει την Ινές Σαμπιάνι, μια νεαρή Ιταλίδα, ανταποκρίτρια της κομμουνιστικής εφημερίδας «Ουνιτά», με την οποία είναι σφόδρα ερωτευμένος και η οποία είναι αφοσιωμένη στον αγώνα του Πατρίς Λουμούμπα, ηγέτη του απελευθερωτικού κινήματος της αφρικανικής χώρας εναντίον της βελγικής αποικιοκρατίας. Μέσα από την Ινές συναντάει κυνικούς δημοσιογράφους, Βέλγους αποικιοκράτες, που προσπαθούν να καταστείλουν το κίνημα της ανεξαρτησίας, και άλλους ιθαγενείς που έχουν ενταχθεί σε αυτό, και χρησιμοποιεί τους χαρακτήρες για να σκιαγραφήσει τη σύνθετη πολιτική κατάσταση του τόπου.

Ανάμεσα σ' αυτούς συναντάει και τον Στάιπ, έναν σκοτεινό και δεσποτικό Αμερικανό, που «εργάζεται στο Προξενείο» και έχει ως οδηγό του το νεαρό Αφρικανό Ογκίστ τον οποίο και πατρονάρει. Ο Στάιπ φέρεται ιδιαίτερα φιλικά στον Τζέιμς και του παρέχει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για να γράψει ένα άρθρο για τη χώρα. Ο Στάιπ λειτουργεί ως στερεοτυπικός πράκτορας της CIA, εκπαιδευμένος στην κολακεία και στη μηχανορραφία με τον τρόπο που μόνο οι κατάσκοποι γνωρίζουν. Για να τον πλησιάσει του λέει πως τον έχει διαβάσει, ανοίγοντας έτσι δρόμο προς κάποιον που θα του φανεί χρήσιμος. Ο Μπένετ στο σημείο αυτό παίρνει την ευκαιρία να μιλήσει για τους δευτεροκλασάτους συγγραφείς και την ανάγκη τους για αποδοχή, ανεξάρτητα από πού αυτή προέρχεται.

Ο Τζέιμς, πρώην Σίμους στην Ιρλανδία, σχετίζεται στενά με τον Στάιπ τον οποίο η Ινές υποπτεύεται και αντιπαθεί. Στο φόντο υπάρχει η τραγωδία του Κονγκό, ενώ τα πολιτικά γεγονότα παρουσιάζονται ταυτόχρονα με την αποκάλυψη των ρωγμών στη σχέση τους. Η μετατόπιση του Λουμούμπα από την αμερικανική στη σοβιετική υποστήριξη, καθώς και η επόμενη κίνηση των Αμερικανών να καταστήσουν προσωρινό δικτάτορα τον ταγματάρχη Ζοζέφ Μομπούτου και ο θάνατος του Λουμούμπα και των συντρόφων του που ακολουθεί είναι κάποια από τα σημαντικά πολιτικά γεγονότα που επηρεάζουν έντονα την προσωπική σφαίρα των χαρακτήρων.

Η Ινές επιμένει να δεσμευτεί ο Τζέιμς με την πολιτική, τονίζοντάς του πως δεν μπορεί να παραμένει ουδέτερος και αμέτοχος και ότι οι εποχές τον καλούν να είναι κάτι παραπάνω από απλός συγγραφέας. Εκείνος τη θεωρεί ρομαντική, περιφρονεί την ανικανότητά της για αντικειμενικότητα, τα συνθήματα που εκστομίζει τα βρίσκει ανούσια και καταδικάζει τα φλογερά της άρθρα για αδυναμία κριτικής απόστασης από τα γεγονότα. Η Ινές, που διαβάζει Ενγκελς και την ιστορία του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος πριν κοιμηθεί, του υπενθυμίζει πως σε καταστάσεις ιδιαίτερα κρίσιμες επιβάλλεται η ατομική συμμετοχή και δεν υπάρχουν περιθώρια σκεπτικισμού. Η συνεχής σύγκρουση των δυο εραστών κορυφώνεται ταυτόχρονα με την επιδείνωση της κατάστασης στην αφρικανική χώρα και η Ινές τον εγκαταλείπει δηλώνοντάς του πως η απαισιοδοξία του είναι μια μορφή δειλίας, ο σκεπτικισμός του δεν δικαιολογεί την αδράνειά του και πως δεν υπάρχει καμία ηθική ορθότητα στην επιλογή της ουδετερότητας όταν οι καιροί το επιβάλλουν.

Οι εξελίξεις θα τον αναγκάσουν να πάρει θέση και, παρά την άρνησή του, θα αναγκαστεί να δείξει ηρωισμό και αυταπάρνηση παρ' ότι πίσω από την πράξη γενναιότητας είναι ο έρωτάς του για τη νεαρή Ινές και η ελπίδα της συμφιλίωσης.

Ο Τζέιμς παρουσιάζεται δέσμιος μιας ερωτικής ιστορίας της οποίας το τέλος αδυνατεί να αποδεχτεί και που καθρεφτίζει τη σύγκρουση ανάμεσα στη λογική και το συναίσθημα. Παγιδευμένος στις πεποιθήσεις του για ελεύθερη και ανεπηρέαστη έκφραση, για το ιδανικό «τρίτο μάτι» το οποίο οφείλει ο συγγραφέας να διαθέτει, μας εξιστορεί τα ηθικά διλήμματά του, ενώ δεν παραλείπει, για να ενισχύσει τη θέση του, να επανέρχεται στις δηλώσεις άλλων συγγραφέων που θαυμάζει.



Από την εμπειρία στη γραφή



Ο Μπένετ στο μυθιστόρημά του κάνει πολύ καλή χρήση των γνώσεών του και της αποκτηθείσης εμπειρίας του στις φυλακές, καθώς ο ίδιος πέρασε τρία χρόνια φυλακισμένος όταν συνελήφθη στις ταραχές του Μπέλφαστ κατά τη δεκαετία του '70. Οι σπουδές του στην Ιστορία τον βοήθησαν στην επιστράτευση ιστορικών γεγονότων για τη δημιουργία του μυθιστορηματικού σκηνικού.

Στο μέσον του βιβλίου η αφήγηση απομακρύνεται από το Κονγκό και μεταπηδά στο παρελθόν του ήρωα στην Ιρλανδία και την Αγγλία και μας δίνει το ιστορικό της οικογένειάς του, αιτιολογώντας τους λόγους που ο ίδιος έγινε ένας κυνικός εκπατρισμένος και γιατί υιοθέτησε την κριτική απόσταση απέναντι στα πολιτικά δρώμενα της χώρας του.

Ο Τζέιμς μέχρι το τέλος μάχεται υπέρ της προτεραιότητας της συγγραφικής του ακεραιότητας και απορρίπτει την πολιτική ένταξή του, ενώ η Ινές επιμένει πως η κατάσταση στην Αφρική είναι πολύ επείγουσα για να αφήσει περιθώρια για τέτοιους σκεπτικισμούς. Η συνεχής σύγκρουση των δυο εραστών και ο πόλεμος των ιδεών, καθώς και η αγωνία του Τζέιμς να μην τη χάσει, παρά την αφέλεια και τον ναρκισσισμό που διακρίνει στον ιδεαλισμό της, παρουσιάζονται ταυτόχρονα με τις θέσεις που ενσαρκώνουν οι δύο εραστές. Η παθιασμένη δέσμευσή του κατευθύνεται σε εκείνη και μόνο, καθώς πρόκειται, όπως θα μας πληροφορήσει αργότερα, για τον έρωτα της ζωής του.

Ο Μπένετ συχνά διακόπτει την αφήγηση, για να στοχαστεί πάνω στη φύση και στους στόχους της γραφής μέσα από το συγγραφέα Γκιλέσπι και δεν παραλείπει να υπενθυμίζει στον αναγνώστη πως η αφήγηση είναι και αυτή μια Ιστορία, ένας συνδυασμός ψυχολογικών και κοινωνιολογικών στοχασμών και πως κάθε Ιστορία περιέχει επίσης και τις ιστορίες μικρότερων ομάδων που συνήθως παρασιωπούνται.

Η απόδοση στη γλώσσα μας από τη Χίλντα Παπαδημητρίου είναι προσεγμένη, ενώ οι σημειώσεις της μας δίνουν μια πλήρη εικόνα της πολιτικής κατάστασης στο Αφρικανικό Κονγκό.

ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/09/2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Υπάρχουν ποιητές και συγγραφείς, Αμερικανοί και μη, οι οποίοι εντρυφώντας στην ιστορία του εικοστού αιώνα στέκονται κριτικά απέναντι στις ΗΠΑ. Από τους Αμερικανούς μπορούν να αναφερθούν πρόχειρα οι Νόρμαν Μέιλερ, Αλαν Γκίνσμπεργκ, Γουίλιαμ Μπάροουζ, Φίλιπ Ροθ, Τζέιμς Ελρόι. Όλοι αυτοί ­και άλλοι πολλοί­ σαγηνεύουν τους αναγνώστες που επιζητούν μια καθαρή ματιά πάνω στα αμερικανικά πράγματα εκ των έσω. Στους μη αμερικανούς συγγραφείς που αντιμετωπίζουν εχθρικά τις ΗΠΑ περιλαμβάνεται και ο Ρόναν Μπένετ (Μπέλφαστ, 1956), το μυθιστόρημα του οποίου Ουδέτερος παρατηρητής (πρωτότυπος τίτλος The Catastrophist) εκδόθηκε από τον οίκο Πόλις.

Το μυθιστόρημα αυτό παρουσιάζει, αναλύει και καταγγέλλει απερίφραστα την αμερικανική ανάμειξη στο Κονγκό τη δεκαετία του '60. Ξεσκεπάζει τον ρόλο των ΗΠΑ στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο, στις υπανάπτυκτες χώρες που βγήκαν από μια περίοδο κατοχής και εξάρτησης. Εκεί την αμερικανική πολιτική, μα και την αμερικανική σκέψη εκπροσωπεί ο Στάιν, υπάλληλος στο αμερικανικό προξενείο της Λεοπολντβίλ ­ στην πραγματικότητα πράκτορας της CIA. Αυτός είναι ο κεντρικός ήρωας, έστω και αφανής, του βιβλίου.

Οι άλλοι δύο ήρωες είναι ο ιρλανδός δημοσιογράφος και συγγραφέας Τζέιμς Γκιλέσπι και η ιταλίδα Ινές, ανταποκρίτρια της κομμουνιστικής εφημερίδας Ουνιτά. Οι δυο τους αποτελούν ερωτικό ζευγάρι. Ο Γκιλέσπι, ο αφηγητής της ιστορίας, κάνει ένα επικίνδυνο ταξίδι στα βάθη της Αφρικής για να συναντήσει την Ινές και έχει μάτια μόνο γι' αυτήν ­ ουδόλως τον ενδιαφέρει η πολιτική. Είναι ψυχρός παρατηρητής των τεκταινομένων, χωρίς πίστη σε οράματα και ουτοπίες, καχύποπτος απέναντι στους στρατευμένους. Αντίθετα, η Ινές είναι ιδεαλίστρια, φανατική στις απόψεις της και παθιασμένη. Η γνωριμία του Γκιλέσπι με τον Στάιν, τον «ήσυχο Αμερικανό», τον ψύχραιμο, τον φαινομενικά αντικειμενικό αλλά στην πραγματικότητα ραδιούργο και συνωμότη, ανατρέπει τον εφησυχασμό του. Η σύλληψη και η δολοφονία του ηγέτη του απελευθερωτικού κινήματος και πρώτου πρωθυπουργού του Κονγκό, Πατρίς Λουμούμπα, κατά διαταγήν του ίδιου του αμερικανού προέδρου Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, γίνονται η αιτία για να ταχθεί στο στρατόπεδο των αγωνιζόμενων κατά της αποικιοκρατίας.

Ο αντιαμερικανισμός του Ρόναν Μπένετ προφανέστατα συνδέεται με τις πολιτικές του επιλογές και τα βιώματά του. Γιος ενός προτεστάντη και μιας καθολικής, διδάκτωρ Ιστορίας του King's College στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, σε ηλικία 18 ετών κατηγορήθηκε για τη δολοφονία αστυνομικού και καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη. Έμεινε ένα χρόνο στη φυλακή και αποφυλακίστηκε μετά την αθώωσή του από το εφετείο. Στη συνέχεια κατηγορήθηκε για σύσταση συμμορίας, προφυλακίστηκε και απαλλάχθηκε οριστικά με βούλευμα. Αυτές οι εμπειρίες καθόρισαν τη συγγραφική του πορεία, αφού χρησιμοποιήθηκαν ως πρωτογενές υλικό για τα μυθιστορήματα, τα σενάρια και τις μελέτες του. Για να γράψει τον Ουδέτερο παρατηρητή χρειάστηκε να διαβάσει πολλά βιβλία που αναφέρονται στο Βελγικό Κονγκό, στον πόλεμο της ανεξαρτησίας και στον εμφύλιο που ακολούθησε, μα και να ταξιδέψει στο Ζαΐρ (έτσι μετονομάστηκε η χώρα από τον δικτάτορα Μομπούτου Σέσε Σέκο) για να συλλέξει τα απαραίτητα στοιχεία. Μολονότι ο ίδιος σε μια σημείωσή του υπογραμμίζει ότι το έργο του είναι αποκύημα φαντασίας, τα βασικά γεγονότα και κάποια συγκεκριμένα επεισόδια, αλλαγμένα για τις ανάγκες της αφήγησης, είναι πραγματικά.

Ο Ουδέτερος παρατηρητής συνιστά ένα πικρόχολο σχόλιο για τις επεμβάσεις των ΗΠΑ στο Κονγκό, κάτι που γίνεται σήμερα επίκαιρο εξαιτίας της σύρραξης που μαίνεται στο κέντρο της Αφρικής εδώ και μια δεκαετία. Πράγματι, όταν τα επαναστατικά στρατεύματα του πρώην μαρξιστή (και συντρόφου του Ερνέστο «Τσε» Γκεβάρα), Λοράν Καμπίλα, εξεδίωξαν από την εξουσία τον Μομπούτου, ένας άγριος πόλεμος ξέσπασε στην περιοχή (από τις πλουσιότερες του πλανήτη) στον οποίο έχουν εμπλακεί δέκα γειτονικές χώρες.

Ασφαλώς ο Μπένετ, ένας αναμφίβολα στρατευμένος συγγραφέας, χρησιμοποιεί το σπαρασσόμενο από εμφύλιες έριδες Κονγκό για να μιλήσει για τη διαιρεμένη Ιρλανδία. Ωστόσο, όπως επισημαίνει η μεταφράστρια Χίλντα Παπαδημητρίου στο εξαιρετικό σημείωμά της που επέχει θέση επιμέτρου, θέλει «να θίξει τον ρόλο του συγγραφέα, και του διανοούμενου γενικότερα, σε εποχές κρίσης». Ακόμη ­και αυτό είναι λίαν επίκαιρο, μετά τα γεγονότα που διαδραματίζονται στο Αφγανιστάν­ «περιγράφει την ουτοπία της προσπάθειας να μείνεις αμέτοχος σε καιρούς κρίσης, το ψυχολογικό μαρτύριο της αποστασιοποίησης, τα διλήμματα του συγγραφέα ως ουδέτερου παρατηρητή». Ο αναγνώστης που δεν ενδιαφέρεται μόνο για την πρόσφατη ιστορία του Κονγκό και της Αφρικής και την πολιτική γενικότερα θα βρει στον Ουδέτερο παρατηρητή ένα θελκτικό μυθιστόρημα που θυμίζει τις καλύτερες σελίδες του Γκράχαμ Γκριν, κατ' εξοχήν συγγραφέα του πολιτικού θρίλερ (Ο Τρίτος άνθρωπος, Ήσυχος Αμερικανός κ.ά.). Θα βρει επίσης μιαν ερωτική ιστορία που παραπέμπει στην ταινία Καζαμπλάνκα και την παράξενη σχέση ανάμεσα στον Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ και την Ινγκριντ Μπέργκμαν, μα και ένα ζοφερό ανάγνωσμα που έχει τις ρίζες του στο αριστούργημα του Τζόζεφ Κόνραντ Η καρδιά του σκότους, έργο που ενέπνευσε τον Φράνσις Φορντ Κόπολα να γυρίσει το φιλμ Αποκάλυψη, τώρα.

Φίλιππος Φιλίππου, ΤΟ ΒΗΜΑ , 06-01-2002