0
Your Καλαθι
Ένας σωσίας
Έκπτωση
30%
30%
Περιγραφή
Εισαγωγή - Φιλολογική επιμέλεια ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ
Ποιό είναι το νόημα της ζωής και της τέχνης, ποιά η αξία της αγάπης, της φιλίας, του ασκητισμού και της κοινωνικής ζωής, τι σημαίνει θάνατος και τι αιωνιότητα; Πάνω σε αυτά τα ερωτήματα ο Μπεράτης αναπτύσσει τις απόψεις του στο σωζόμενο μέρος από το τελευταίο (και σχεδόν άγνωστο) πεζογράφημά του. Πρωταγωνιστής του ένας «φανατικός της ειλικρίνειας», σωσίας του συγγραφέα αλλά και των ηρώων άλλων βιβλίων του.
Με τον πλούσιο σχολιασμό που συνοδεύει την πρώτη αυτή έκδοση του Ένας Σωσίας, αναδεικνύεται η σημασία του θέματος του πολλαπλού εαυτού για την κατανόηση της συνολικής δημιουργίας του Μπεράτη, εντοπίζονται οι επιρροές που δέχτηκε από την ελληνική και ξένη λογοτεχνία, και αναλύεται ο τρόπος σύνθεσης των έργων του.
Περιεχόμενα:
Εισαγωγή
Σημείωμα για την έκδοση
Ημερολογιακές σημειώσεις για τον «Σωσία»
ΕΝΑΣ ΣΩΣΙΑΣ
Μέρος Α' (Η γνωριμία)
Μέρος Β'
Σημειώσεις
ΚΡΙΤΙΚΗ
Σε μια γωνία του πίνακα προβάλλει η άκρη ενός γυμνού ποδιού, τόσο καλλίγραμμου που μόνο σε μία Αφροδίτη θα μπορούσε να ανήκει· «το άγνωστο αριστούργημα» που ο ζωγράφος του Μπαλζάκ αφάνισε επιδιώκοντας την τελείωση. Μήπως και τα «σπαράγματα» που παρουσιάζει η Ερη Σταυροπούλου είναι η άκρη ενός προσώρας απολεσθέντος αριστουργήματος; Ισως κάποτε έχουμε την απάντηση, αφού ο Γιάννης Μπεράτης είχε δώσει αντίγραφο στον φίλο του, κριτικό και λυρικό ποιητή Κλέωνα Παράσχο, και ένα δεύτερο, πιθανώς μιας πλέον επεξεργασμένης μορφής, στον «μέντορά» του Κ. Θ. Δημαρά. Στην εισαγωγή της η Ερη Σταυροπούλου βλέπει το βιβλίο της σαν ένα μπουκάλι στη θάλασσα που ελπίζει να φθάσει στους κατόχους των χειρογράφων.
Και αν όμως ευοδωθούν οι προσπάθειές της, μπορεί και πάλι να μην υπάρξει απάντηση. Ενα αριστούργημα δεν είναι δεδομένο, προϋποθέτει κατ' αρχήν την αναγνώρισή του από τη λογοτεχνική κοινότητα της εποχής που εκδίδεται. «Αδίστακτος πειραματιστής» ο Γιάννης Μπεράτης, με μοναδική αυτοπειθαρχία ύφους, η σύνθεση ενός έργου είναι γι' αυτόν δουλειά «τρομερά δύσκολη». Συγγραφέας με αυτογνωσία - βασικό συστατικό του ήθους - καταστρέφει το δημιούργημά του όταν θεωρεί ότι υπολείπεται. Κραυγαλέα η αντίθεση με τους σημερινούς μυθιστοριογράφους που δηλώνουν ότι η γραφή είναι μέθη, οσονούπω και συλλογική (αποκλείεται να μην προκύψουν, και στα καθ' ημάς, εθελοντικές ομάδες για τη συγγραφή μυθιστορήματος σε συνθήκες «Big Brother»), και οι οποίοι ποτέ δεν θα διανοούντο να καταστρέψουν ένα έργο τους, εκτός πια και αν επρόκειτο για διαφημιστικό χάπενινγκ.
Το 1961 εκδίδεται ο Στρόβιλος, έκτο βιβλίο του Γιάννη Μπεράτη μετά τη Διασπορά, 1930, τον Αυτοτιμωρούμενο, 1935, τις Στιγμές, 1940, το πρώτο μέρος από το Πλατύ ποτάμι και το Οδοιπορικό του '43, και τα δύο το 1946. «Απεγνωσμένο πείραμα κατά του ρεαλισμού και κατά του ίδιου του μυθιστορήματος, πείραμα αλχημικό για να βγει κάτι από το τίποτα...», σύμφωνα με τον κριτικό της «Επιθεώρησης Τέχνης» (Νοέμβριος 1962). «Μυθιστόρημα κατ' εξοχήν οροσημαντικό, μια απροσδόκητα εύστοχη και βαθύτατα ελληνική απάντηση στις αναζητήσεις του σύγχρονου γαλλικού "αντιμυθιστορήματος"...», κατά τον Γ.Π. Σαββίδη στον «Ταχυδρόμο» (Δεκέμβριος 1962), όπου με τη διπλή ιδιότητα του κριτικού και του δημοσιογράφου συνοδεύει τις απόψεις του με συνέντευξη του Γιάννη Μπεράτη.
Αντιγράφουμε τα ενδιαφέροντα για την περίσταση αποσπάσματα: «Η Συμφωνία μου, Το πλατύ ποτάμι, παραμένει άγνωστη. Αποτελείται από πέντε μέρη, αλλά δεν έχει δημοσιευτεί παρά μόνο το πρώτο σε βιβλίο και το δεύτερο (...) στη Νέα Εστία του 1947», «Ο Στρόβιλος δεν είναι το τελευταίο μου έργο. Το χρονολογικά τελευταίο μου έργο είναι το Ενας Σωσίας που ως τα σήμερα μονάχα ο πρόλογός του (με τον τίτλο Μια Γνωριμία) έχει δημοσιευτεί, και αυτός στη Νέα Εστία, τον Αύγουστο του 1959», «...Μέσα σ' αυτά τα τελευταία είκοσι χρόνια ετοιμάζεται σχεδόν μόνος του και ο Μαύρος Φάκελλός μου. Μιας, όμως, που για υπότιτλό του έχει: Στοιχεία για μια νεκροψία είναι ίσως περιττό να σας καθορίσω πότε περίπου λογαριάζω να εκδοθεί».
Τον Μαύρο Φάκελλο, ουσιαστικά το ημερολόγιο που ο Γιάννης Μπεράτης κρατούσε από τις 9.9.1940 ως τις 9.12.1968, την παραμονή του θανάτου του, δεν τον κατέστρεψε, μόνο τον λογόκρινε διαγράφοντας ονόματα και σχίζοντας σελίδες· αναγκαία ετοιμασία για τη μεταθανάτια έκδοσή του, η οποία 40 χρόνια αργότερα εξακολουθεί να εκκρεμεί. Ως σήμερα τουλάχιστον δύο φιλόλογοι άντλησαν από αυτόν πληροφορίες για τα πονήματά τους: το 1994 η Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη στο Γιάννης Μπεράτης. Σχεδίασμα βιο-εργογραφίας. Το πλατύ ποτάμι και πρόσφατα η Ερη Σταυροπούλου. Και οι δύο αναφέρονται σε επικείμενη έκδοσή του (αν και ποικίλλει ο υποψήφιος εκδότης). Είθε να πραγματοποιηθεί ως το 2004, οπότε και συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννησή του. Γιατί όχι ένα επετειακό έτος για τους δύο συμμαθητές, τον Γιάννη Μπεράτη και τον Κ. Θ. Δημαρά;
Τελικά ο Γιάννης Μπεράτης, παρά την εμμονή του να καταστρέφει ό,τι έκρινε μη ικανοποιητικό, κληροδότησε έναν όγκο χειρογράφων, σήμερα δυστυχώς μοιρασμένο μεταξύ Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Το εργαστήρι ενός βαθύτατα ευσυνείδητου γραφιά. Η Γ. Φαρίνου, περιγράφοντας τα χειρόγραφα, αναφέρει επτά «υποφακέλους» του Μαύρου Φακέλλου και εικάζει ότι ο τέταρτος συνιστά πρώιμη μορφή του Σωσία. Η Ερη Σταυροπούλου συγκεντρώνει τον δημοσιευμένο πρόλογο, τα χειρόγραφα του εν λόγω «υποφακέλου» και όσες ημερολογιακές σημειώσεις αναφέρονται στον Σωσία. Από αυτές μαθαίνουμε ότι ο Σωσίας «φτιάχτηκε» από τις 2 Ιουλίου ως τις 15 Οκτωβρίου 1957 και «διαλύθηκε» στις 12.1.1965. Νομίζουμε ότι οι δύο μελετήτριες δεν ακριβολογούν όταν γράφουν πως καταστράφηκε.
Ο Γιάννης Μπεράτης κρατούσε σημειώσεις - ενότητες με σκέψεις, ιδέες, επικαιρικά σχόλια. Τις διόρθωνε πολλαπλώς και τελικά τις καθαρόγραφε με μελάνι (δεν χρησιμοποιούσε γραφομηχανή) και τις μονογραφούσε (από τις 16 αδημοσίευτες ενότητες του «υποφακέλου» μόνο οι εννέα πρώτες είναι καθαρογραμμένες με μονογραφή). Από αυτό το υλικό έφτιαχνε, ως «τεχνίτης μωσαϊκού», τα βιβλία του. Επομένως η φράση «διέλυσα τον Σωσία» θα πρέπει να σημαίνει πως κατέστρεψε τη «σύνθεση» διασώζοντας τις ψηφίδες. Σε αυτή την περίπτωση μήπως μια ενδελεχής εξέταση του αρχείου θα απεκάλυπτε πρόσθετες ψηφίδες του έργου;
Τα «σπαράγματα» του Σωσία προσομοιάζουν με τις Στιγμές όσο ο Στρόβιλος με τη Διασπορά. Πειραματικά κείμενα, τα οποία και σήμερα παραμερίζονται ως υποδεέστερα. Γιατί, κατά τα ψέματα, τον Γιάννη Μπεράτη τον αναγνωρίζουμε ως συγγραφέα του ενός βιβλίου (ενδεικτικές οι αναφορές στη γραμματολογία Σοκόλη). Και όμως το σύνολο του έργου είναι αυτό που δείχνει τον μοντέρνο στοχαστικό συγγραφέα, ανέκαθεν είδος εν ανεπαρκεία στη νεοελληνική λογοτεχνία. Κατά την εμπεριστατωμένη εισαγωγή της Ερης Σταυροπούλου, πιθανό πρότυπο του Σωσία ήταν η ομότιτλη νουβέλα του Ντοστογέφσκι. Ακόμη και μέσα από αυτά τα ελάχιστα «σπαράγματα» προβάλλει το δράμα ενός ευαίσθητου, αντιμέτωπου με τον εαυτό του και περιτριγυρισμένου από αδιάφορους ξένους, χωρίς κανένα «ξέδομα». Ο πρόλογος συνιστά υπόδειγμα ελλειπτικής γραφής, όπως ολισθαίνει από τις ελάχιστες αφηγηματικές νησίδες στον διάλογο, μάλλον στην κουβέντα δύο προσώπων που άλλοτε φαίνονται ευδιάκριτα και διαφορετικά και άλλοτε συγχωνεύονται σε μια φωνή. Στις 17 αδημοσίευτες ενότητες η γραφή είναι λιγότερο πυκνή με μεγαλύτερο άπλωμα. Κείμενο συνεχώς διακοπτόμενο από υπογραμμισμένες λέξεις και παρενθέσεις - οι συγγραφικές παρεμβάσεις.
Με αφορμή καθεμιά από τις 34 ενότητες θα μπορούσε να γραφεί μια πραγματεία. Παράδειγμα η φράση: «Μ' άλλα λόγια: δημιουργούμε την Παράδοση - και μας δημιουργεί». Με κεφαλαίο Π η παράδοση, για να αναρωτιούνται όσοι αδυνατούν να συλλάβουν «τα μυστικά ρεύματα που κυκλοφορούν κάτ' απ' τη φράση».
ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ
ΤΟ ΒΗΜΑ , 03-02-2002
Ποιό είναι το νόημα της ζωής και της τέχνης, ποιά η αξία της αγάπης, της φιλίας, του ασκητισμού και της κοινωνικής ζωής, τι σημαίνει θάνατος και τι αιωνιότητα; Πάνω σε αυτά τα ερωτήματα ο Μπεράτης αναπτύσσει τις απόψεις του στο σωζόμενο μέρος από το τελευταίο (και σχεδόν άγνωστο) πεζογράφημά του. Πρωταγωνιστής του ένας «φανατικός της ειλικρίνειας», σωσίας του συγγραφέα αλλά και των ηρώων άλλων βιβλίων του.
Με τον πλούσιο σχολιασμό που συνοδεύει την πρώτη αυτή έκδοση του Ένας Σωσίας, αναδεικνύεται η σημασία του θέματος του πολλαπλού εαυτού για την κατανόηση της συνολικής δημιουργίας του Μπεράτη, εντοπίζονται οι επιρροές που δέχτηκε από την ελληνική και ξένη λογοτεχνία, και αναλύεται ο τρόπος σύνθεσης των έργων του.
Περιεχόμενα:
Εισαγωγή
Σημείωμα για την έκδοση
Ημερολογιακές σημειώσεις για τον «Σωσία»
ΕΝΑΣ ΣΩΣΙΑΣ
Μέρος Α' (Η γνωριμία)
Μέρος Β'
Σημειώσεις
ΚΡΙΤΙΚΗ
Σε μια γωνία του πίνακα προβάλλει η άκρη ενός γυμνού ποδιού, τόσο καλλίγραμμου που μόνο σε μία Αφροδίτη θα μπορούσε να ανήκει· «το άγνωστο αριστούργημα» που ο ζωγράφος του Μπαλζάκ αφάνισε επιδιώκοντας την τελείωση. Μήπως και τα «σπαράγματα» που παρουσιάζει η Ερη Σταυροπούλου είναι η άκρη ενός προσώρας απολεσθέντος αριστουργήματος; Ισως κάποτε έχουμε την απάντηση, αφού ο Γιάννης Μπεράτης είχε δώσει αντίγραφο στον φίλο του, κριτικό και λυρικό ποιητή Κλέωνα Παράσχο, και ένα δεύτερο, πιθανώς μιας πλέον επεξεργασμένης μορφής, στον «μέντορά» του Κ. Θ. Δημαρά. Στην εισαγωγή της η Ερη Σταυροπούλου βλέπει το βιβλίο της σαν ένα μπουκάλι στη θάλασσα που ελπίζει να φθάσει στους κατόχους των χειρογράφων.
Και αν όμως ευοδωθούν οι προσπάθειές της, μπορεί και πάλι να μην υπάρξει απάντηση. Ενα αριστούργημα δεν είναι δεδομένο, προϋποθέτει κατ' αρχήν την αναγνώρισή του από τη λογοτεχνική κοινότητα της εποχής που εκδίδεται. «Αδίστακτος πειραματιστής» ο Γιάννης Μπεράτης, με μοναδική αυτοπειθαρχία ύφους, η σύνθεση ενός έργου είναι γι' αυτόν δουλειά «τρομερά δύσκολη». Συγγραφέας με αυτογνωσία - βασικό συστατικό του ήθους - καταστρέφει το δημιούργημά του όταν θεωρεί ότι υπολείπεται. Κραυγαλέα η αντίθεση με τους σημερινούς μυθιστοριογράφους που δηλώνουν ότι η γραφή είναι μέθη, οσονούπω και συλλογική (αποκλείεται να μην προκύψουν, και στα καθ' ημάς, εθελοντικές ομάδες για τη συγγραφή μυθιστορήματος σε συνθήκες «Big Brother»), και οι οποίοι ποτέ δεν θα διανοούντο να καταστρέψουν ένα έργο τους, εκτός πια και αν επρόκειτο για διαφημιστικό χάπενινγκ.
Το 1961 εκδίδεται ο Στρόβιλος, έκτο βιβλίο του Γιάννη Μπεράτη μετά τη Διασπορά, 1930, τον Αυτοτιμωρούμενο, 1935, τις Στιγμές, 1940, το πρώτο μέρος από το Πλατύ ποτάμι και το Οδοιπορικό του '43, και τα δύο το 1946. «Απεγνωσμένο πείραμα κατά του ρεαλισμού και κατά του ίδιου του μυθιστορήματος, πείραμα αλχημικό για να βγει κάτι από το τίποτα...», σύμφωνα με τον κριτικό της «Επιθεώρησης Τέχνης» (Νοέμβριος 1962). «Μυθιστόρημα κατ' εξοχήν οροσημαντικό, μια απροσδόκητα εύστοχη και βαθύτατα ελληνική απάντηση στις αναζητήσεις του σύγχρονου γαλλικού "αντιμυθιστορήματος"...», κατά τον Γ.Π. Σαββίδη στον «Ταχυδρόμο» (Δεκέμβριος 1962), όπου με τη διπλή ιδιότητα του κριτικού και του δημοσιογράφου συνοδεύει τις απόψεις του με συνέντευξη του Γιάννη Μπεράτη.
Αντιγράφουμε τα ενδιαφέροντα για την περίσταση αποσπάσματα: «Η Συμφωνία μου, Το πλατύ ποτάμι, παραμένει άγνωστη. Αποτελείται από πέντε μέρη, αλλά δεν έχει δημοσιευτεί παρά μόνο το πρώτο σε βιβλίο και το δεύτερο (...) στη Νέα Εστία του 1947», «Ο Στρόβιλος δεν είναι το τελευταίο μου έργο. Το χρονολογικά τελευταίο μου έργο είναι το Ενας Σωσίας που ως τα σήμερα μονάχα ο πρόλογός του (με τον τίτλο Μια Γνωριμία) έχει δημοσιευτεί, και αυτός στη Νέα Εστία, τον Αύγουστο του 1959», «...Μέσα σ' αυτά τα τελευταία είκοσι χρόνια ετοιμάζεται σχεδόν μόνος του και ο Μαύρος Φάκελλός μου. Μιας, όμως, που για υπότιτλό του έχει: Στοιχεία για μια νεκροψία είναι ίσως περιττό να σας καθορίσω πότε περίπου λογαριάζω να εκδοθεί».
Τον Μαύρο Φάκελλο, ουσιαστικά το ημερολόγιο που ο Γιάννης Μπεράτης κρατούσε από τις 9.9.1940 ως τις 9.12.1968, την παραμονή του θανάτου του, δεν τον κατέστρεψε, μόνο τον λογόκρινε διαγράφοντας ονόματα και σχίζοντας σελίδες· αναγκαία ετοιμασία για τη μεταθανάτια έκδοσή του, η οποία 40 χρόνια αργότερα εξακολουθεί να εκκρεμεί. Ως σήμερα τουλάχιστον δύο φιλόλογοι άντλησαν από αυτόν πληροφορίες για τα πονήματά τους: το 1994 η Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη στο Γιάννης Μπεράτης. Σχεδίασμα βιο-εργογραφίας. Το πλατύ ποτάμι και πρόσφατα η Ερη Σταυροπούλου. Και οι δύο αναφέρονται σε επικείμενη έκδοσή του (αν και ποικίλλει ο υποψήφιος εκδότης). Είθε να πραγματοποιηθεί ως το 2004, οπότε και συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννησή του. Γιατί όχι ένα επετειακό έτος για τους δύο συμμαθητές, τον Γιάννη Μπεράτη και τον Κ. Θ. Δημαρά;
Τελικά ο Γιάννης Μπεράτης, παρά την εμμονή του να καταστρέφει ό,τι έκρινε μη ικανοποιητικό, κληροδότησε έναν όγκο χειρογράφων, σήμερα δυστυχώς μοιρασμένο μεταξύ Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Το εργαστήρι ενός βαθύτατα ευσυνείδητου γραφιά. Η Γ. Φαρίνου, περιγράφοντας τα χειρόγραφα, αναφέρει επτά «υποφακέλους» του Μαύρου Φακέλλου και εικάζει ότι ο τέταρτος συνιστά πρώιμη μορφή του Σωσία. Η Ερη Σταυροπούλου συγκεντρώνει τον δημοσιευμένο πρόλογο, τα χειρόγραφα του εν λόγω «υποφακέλου» και όσες ημερολογιακές σημειώσεις αναφέρονται στον Σωσία. Από αυτές μαθαίνουμε ότι ο Σωσίας «φτιάχτηκε» από τις 2 Ιουλίου ως τις 15 Οκτωβρίου 1957 και «διαλύθηκε» στις 12.1.1965. Νομίζουμε ότι οι δύο μελετήτριες δεν ακριβολογούν όταν γράφουν πως καταστράφηκε.
Ο Γιάννης Μπεράτης κρατούσε σημειώσεις - ενότητες με σκέψεις, ιδέες, επικαιρικά σχόλια. Τις διόρθωνε πολλαπλώς και τελικά τις καθαρόγραφε με μελάνι (δεν χρησιμοποιούσε γραφομηχανή) και τις μονογραφούσε (από τις 16 αδημοσίευτες ενότητες του «υποφακέλου» μόνο οι εννέα πρώτες είναι καθαρογραμμένες με μονογραφή). Από αυτό το υλικό έφτιαχνε, ως «τεχνίτης μωσαϊκού», τα βιβλία του. Επομένως η φράση «διέλυσα τον Σωσία» θα πρέπει να σημαίνει πως κατέστρεψε τη «σύνθεση» διασώζοντας τις ψηφίδες. Σε αυτή την περίπτωση μήπως μια ενδελεχής εξέταση του αρχείου θα απεκάλυπτε πρόσθετες ψηφίδες του έργου;
Τα «σπαράγματα» του Σωσία προσομοιάζουν με τις Στιγμές όσο ο Στρόβιλος με τη Διασπορά. Πειραματικά κείμενα, τα οποία και σήμερα παραμερίζονται ως υποδεέστερα. Γιατί, κατά τα ψέματα, τον Γιάννη Μπεράτη τον αναγνωρίζουμε ως συγγραφέα του ενός βιβλίου (ενδεικτικές οι αναφορές στη γραμματολογία Σοκόλη). Και όμως το σύνολο του έργου είναι αυτό που δείχνει τον μοντέρνο στοχαστικό συγγραφέα, ανέκαθεν είδος εν ανεπαρκεία στη νεοελληνική λογοτεχνία. Κατά την εμπεριστατωμένη εισαγωγή της Ερης Σταυροπούλου, πιθανό πρότυπο του Σωσία ήταν η ομότιτλη νουβέλα του Ντοστογέφσκι. Ακόμη και μέσα από αυτά τα ελάχιστα «σπαράγματα» προβάλλει το δράμα ενός ευαίσθητου, αντιμέτωπου με τον εαυτό του και περιτριγυρισμένου από αδιάφορους ξένους, χωρίς κανένα «ξέδομα». Ο πρόλογος συνιστά υπόδειγμα ελλειπτικής γραφής, όπως ολισθαίνει από τις ελάχιστες αφηγηματικές νησίδες στον διάλογο, μάλλον στην κουβέντα δύο προσώπων που άλλοτε φαίνονται ευδιάκριτα και διαφορετικά και άλλοτε συγχωνεύονται σε μια φωνή. Στις 17 αδημοσίευτες ενότητες η γραφή είναι λιγότερο πυκνή με μεγαλύτερο άπλωμα. Κείμενο συνεχώς διακοπτόμενο από υπογραμμισμένες λέξεις και παρενθέσεις - οι συγγραφικές παρεμβάσεις.
Με αφορμή καθεμιά από τις 34 ενότητες θα μπορούσε να γραφεί μια πραγματεία. Παράδειγμα η φράση: «Μ' άλλα λόγια: δημιουργούμε την Παράδοση - και μας δημιουργεί». Με κεφαλαίο Π η παράδοση, για να αναρωτιούνται όσοι αδυνατούν να συλλάβουν «τα μυστικά ρεύματα που κυκλοφορούν κάτ' απ' τη φράση».
ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ
ΤΟ ΒΗΜΑ , 03-02-2002
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
