Προς το γάμο

Μια κοπέλα 24 ετών προσβάλλεται από τον ιό του AIDS. Ωστόσο ο αγαπημένος της επιμένει να παντρευτούν. Οι ενεργώς πολιτικοποιημένοι γονείς της ζουν μακριά της, βιαίως χωρισμένοι, για λόγους ιστορικής συγκυρίας· η μητέρα της ζει στη Σλοβακία, ο σιδηροδρομικός πατέρας της στη Γαλλία. Ο αφηγητής είναι ένας Έλληνας, ένας μοναχικός τυφλός που ζει στην Αθήνα πουλώντας τάματα στο Μοναστηράκι. Το τελευταίο βιβλίο του Τζον Μπέργκερ, «Προς τον Γάμο», παρακολουθεί την ταυτόχρονη πορεία των γονέων από τα μέρη τους προς το Δέλτα του Πάδου, όπου εκεί, σε ένα χωριό της περιοχής, θα τελεστεί ο γάμος της κόρης.


Οι εμμονές του Τζον Μπέργκερ (γεννήθηκε το 1926) αφορούν πάντα τη Μνήμη, τον Χρόνο, την Απουσία και την Απόσταση, με άλλα λόγια την αδυναμία του ανθρώπου να ριζώσει σε μια ικανοποιητική συνθήκη ζωής. Από τις εμμονές αυτές απορρέουν οι επάλληλοι κύκλοι της αφήγησης στο «Προς τον Γάμο»: από το φονικό δυστύχημα με το τρένο έξω από την Γκρενόμπλ στα 1917 στον φονικό (λόγω AIDS) έρωτα στην προκυμαία της Τουλόν. Από το τάμα της μητέρας για την άρρωστη κόρη στο τάμα των Βενετσιάνων τον 16ο αιώνα που ενσαρκώθηκε στην εκκλησία του Σωτήρος. Από τον τόπο που διαγράφει ο ορίζοντας του μυθιστορήματος (Κεντρική και Νότιος Ευρώπη) στον άγριο τριτοκοσμικό τόπο όπου τα παιδιά χειρουργούνται βίαια για να τους αφαιρεθεί το νεφρό προς πώληση. Από τα γεγονότα της Πράγας του '68 στη σημερινή Αθήνα.


Επάλληλοι κύκλοι που υπογραμμίζονται στο βιβλίο ευδιάκριτα με κατά διαστήματα τυπογραφικά κενά. Τα κενά διακόπτουν την ανάγνωση από τόπο σε τόπο, από μνήμη σε μνήμη, από ιστορία σε ιστορία, καθυστερούν την ανάγνωση, εμποδίζουν την πλήρη απορρόφηση του αναγνώστη. Από την άλλη, σύντομα αποσπάσματα του καθημερινού και του οικείου, συνεχείς κερματισμένες εικόνες και μονόλογοι απαιτούν αντιστρόφως τη σπουδή του αναγνώστη· καλλιεργούν επιτακτική την ανάγκη να μάθει την αιτία (αλλά και τους τρόπους) επιβίωσης αυτής της διασκορπισμένης πραγματικότητας. Ο Μπέργκερ αφήνει διακριτικά στον αναγνώστη του το δικαίωμα να συνθέσει την αφηγούμενη (αλλά πρωτίστως και τη δική του) πραγματικότητα σε συγκροτημένη ολότητα.


Ο συγγραφέας έγινε για πρώτη φορά παγκοσμίως γνωστός με το βιβλίο του «Ways of Seeing» (1972, στα ελληνικά αποδόθηκε «Η Εικόνα και το Βλέμμα»)· εκεί, στην προσπάθειά του να αναλύσει τη λειτουργία της εικαστικής τέχνης, κατέφυγε στη χρήση της φωτογραφίας όχι ως «εποπτικού» αλλά ως καταλυτικού εργαλείου αυτοσυνείδησης. Σύντομες φράσεις / λεζάντες, που ανανεώνονται απρόβλεπτα από σελίδα σε σελίδα, «πυροβολούν» την αυτονόητη, σε πρώτο επίπεδο, ανάγνωση της κάθε φωτογραφίας, ελέγχοντας ριζικά την αντίληψη του αναγνώστη για μια Μαντόνα, για μια διαφήμιση ή για έναν πίνακα του Πικάσο. Έκτοτε ο Μπέργκερ δεν σταμάτησε να δουλεύει με τη φωτογραφία. Ολόκληρα βιβλία μισο-μυθιστορίες μισο-ντοκουμέντα «κατασκεύασε» με αυτή την τεχνική (όλα σε συνεργασία με τον ελβετό φωτογράφο Jean Mohr, το «Α Fortunate Man», το «About Looking», το «Our Faces», «My Heart», «Brief as Photos») ενώ αφιέρωσε μερικά από τα πιο πρωτότυπα δοκίμιά του («About Looking», «The Sense of Sight», «Another Way of Telling») στην ανάλυση της φωτογραφημένης εικόνας. Σε ένα τέτοιο δοκίμιο ο Μπέργκερ καταλήγει σε συμπέρασμα ανάλογο με τα γνωστά εκείνα του Ρολάν Μπαρτ: «Εφόσον η φωτογραφία ανακόπτει τη ροή της ζωής, μονίμως φλερτάρει με το θάνατο». Το «Προς τον Γάμο» δεν περιέχει καμία φωτογραφία. Οι επάλληλες αφηγηματικές ενότητες που διαμελίζουν το καθημερινό στη μερικότητά του παραπέμπουν όμως ευθέως σε φωτογραφικά στιγμιότυπα (instantanes)· ο αναγνώστης αισθάνεται σαν να κρατάει στα χέρια του φωτογραφίες ανθρώπων που αργά ή γρήγορα θα πεθάνουν ­αν δεν πέθαναν κιόλας­ και βέβαια τη φωτογραφία μιας νεαρής κοπέλας που θα πεθάνει οπωσδήποτε, αφού πάσχει από AIDS. Φωτογραφίες ανθρώπων που κάποτε έκαναν τα πάντα για να ζήσουν.


Αυτά τα «στιγμιότυπα» αποτελούν βασικό συστατικό της αφηγηματικής τεχνικής του Μπέργκερ σε όλα του τα βιβλία, από το πολυδιαβασμένο «G» (Βραβείο Booker 1972, το μοναδικό γράμμα του τίτλου παραπέμπει στον Garibaldi, στον Don Giovanni και στο ομώνυμο σημείο του κολπικού οργασμού) ως την πρόσφατη τριλογία του «Into Their Labours» (το τελευταίο βιβλίο της τριλογίας, το «Lilac and the Flag» εκδόθηκε στα 1992). Είναι προφανές ότι ο αδόκιμος όρος «στιγμιότυπο» προσδιορίζει εδώ ένα sui generis αποσπασματικό κείμενο που καταγράφει με το πάθος φυσιοδίφη κάθε είδους αποχρώσεις του τετριμμένου και του εφήμερου. Ένα κείμενο πολυφωνικό, κατά την μπαχτινική έννοια του όρου, που στο συγκεκριμένο βιβλίο εκφέρεται διά των εσωτερικών μονολόγων των πρωταγωνιστών της μυθιστορίας. Αλλά όχι μόνο. Ακριβώς όπως με τις φωτογραφίες μπορεί κανείς ανά πάσα στιγμή να αναδιατάξει τη σειρά που θα τις κυττάξει, έτσι και με τους μονολόγους του βιβλίου. Ο ένας διεισδύει αναπάντεχα, αθόρυβα σχεδόν, στον ειρμό του άλλου, ενώ εκ παραλλήλου τα εξ αυτών απορρέοντα «στιγμιότυπα», δομημένα προσεκτικά ανάμεσα στα επαναλαμβανόμενα και εμφατικά τυπογραφικά κενά, κρατούν μονίμως ανοικτή την αίσθηση του χρόνου, του χώρου και του δράματος.


Στα βιβλία του Μπέργκερ έχει κανείς διαρκή την αίσθηση μιας βοής, των άτακτων ομιλιών και των εικόνων που προσλαμβάνει άθελά του όταν περιδιαβάζει μιαν αγορά, τον κατ' εξοχήν χώρο του καθημερινού· όπως συμβαίνει και με τον τυφλό αφηγητή τού «Προς τον Γάμο» που πουλάει την πραμάτεια του στο Μοναστηράκι· στα αφτιά του φθάνουν διάφορες φωνές και αν και τυφλός (σαν τον αναγνώστη), «βλέπει» εικόνες, αποτελώντας εξ ορισμού, κάπως σαν αρχαίος ποιητής, την τυφλή συνείδηση του δράματος. Μέσα από αυτή την αναπλαστική διαδικασία στην πορεία του βιβλίου και ο «τυφλός» αναγνώστης εθίζεται να «διαβάζει» ­ ακόμη και τα κενά. Αναπληρώνει αυτό που «λείπει» με αυτό που διαθέτει στα προσωπικά του αποθέματα.


Ο Μπέργκερ επιλέγει τολμηρά το ύφος που ταιριάζει σε κάθε τέτοια αποσπασματική φωνή και εικόνα, προκειμένου να παραστήσει το στιγμιαίο και το εφήμερο στην ολότητά τους· η γραφή του πότε γήινη στον ερωτισμό της (με αρχέτυπο τον Ντ. Χ. Λόρενς), πότε μεταφυσικά αποκαλυπτική (κατά τον τρόπο του Οργουελ) πότε ιδεολογική στην αγωνία της (φορτισμένη από τη σκέψη των Μπένγιαμιν Αντόρνο και Μπρεχτ), πότε άμεσα επικοινωνιακή (με τη μορφή ιστορικού ντοκουμέντου) πετυχαίνει με αυτό το πολύτροπο ύφος να διηγείται εν τέλει την ιστορία του στιγμιαίου και διαφυγόντος ως πολύτροπη Ιστορία του αέναου ρεύματος της ζωής.


Αυτή η διαδικασία επενεργεί λυτρωτικά και ως προς το συγκεκριμένο πρόβλημα που θίγει το «Προς τον Γάμο», το AIDS. Ποιος παντρεύεται όταν ξέρει ότι πρόκειται να πεθάνει; Και όμως τόσοι υπερήλικοι ζητούν να παντρευτούν, σαν τη χήρα Μποσόν του βιβλίου, αποφασισμένοι να ζήσουν σαν να έχουν τον χρόνο με το μέρος τους. Κάθε μέρα είναι ολόκληρη ζωή, άδραξε τη μέρα, είτε πάσχεις είτε όχι· ιδού η έντιμη, δίχως διδακτισμό και ανώφελους λυγμούς, θέση του συγγραφέα απέναντι στην αρρώστια. «Θα ζήσουμε με τρέλα, πανουργία και προσοχή αυτά τα χρόνια» ψιθυρίζει κάποια στιγμή ο Τζίνο στη νεόνυμφη σύντροφό του. Σε αυτό το πνεύμα της αναμφισβήτητης κατάφασης, ακόμη και το δυνάμει σκοτεινό στιγμιότυπο της μελλοθάνατης νύφης που χορεύει διονυσιακά, στο τέλος εξατμίζεται· μελαγχολικά ίσως, αλλά οπωσδήποτε σαν κάτι απολύτως φυσικό, μέσα στη γενική πανδαισία ενός γάμου που γιορτάζεται όπως όλοι οι επί γης γάμοι. Ευωχία, ερωτισμός και όνειρα μιας άλλης ζωής διαπλέουν στις όχθες του Πάδου, τη νοτισμένη ατμόσφαιρα της γιορτινής μέρας που (εγ)καλεί τους συνδαιτυμόνες (και τον αναγνώστη) να μην την αφήσει να πεθάνει ­ σαν οποιαδήποτε άλλη μέρα...

Αρης Μαραγκόπουλος, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 15-02-1998