Οι δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας

Για το ανά χείρας έργο του, θεωρείται το πιο "πολιτικό" του, αφού μελετά τα προβλήματα της ηθικής και της θρησκείας, και αφορμώμενος από αυτά μιλά για τον πόλεμο, για την Ευρώπη, για τον ρόλο ενός Παγκόσμιου Οργανισμού που θα διασφαλίζει την ειρήνη, για τον "αφροδισιακό" πολιτισμό μας, αλλά και για τη θέση της γυναίκας στον σύγχρονο κόσμο και για το ιδιωτικό αυτοκίνητο ως "αναγκαίο" κτήμα του ανθρώπου, έγραψε ο φιλόσοφος ότι ωρίμαζε μέσα του επί είκοσι πέντε χρόνια.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ανρί Μπερξόν (1859-1941) αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους του βιταλισμού και προδρόμους της φιλοσοφίας της ζωής. Οσο ζούσε απέκτησε πολλούς υποστηρικτές, ενώ περισσότεροι ακόμα τον κατηγόρησαν πως στο σύστημά του υπήρξε χώρος μόνο για την ανάπτυξη του ανορθολογισμού και του μυστικισμού. Συμπάθειες και κατηγορίες που απέχουν εξίσου από την αλήθεια όσο και από το ψέμα. Η βαθιά του σκέψη, οργανωμένη γύρω από ένα αριστοτεχνικό ύφος, δυσχεραίνει την κατάταξή του σε κάποιο πάγιο και «καθαρό» φιλοσοφικό σύστημα. Ανεξάρτητα από τον τρόπο ερμηνείας και κατάταξης του μπερξονικού συστήματος, διακρίνουμε σ' αυτό τρία κύρια σημεία:

Πρώτον, στην καρδιά κάθε φιλοσοφίας βρίσκεται η ενόραση. Από την έκφραση αυτής της ενόρασης διεισδύουμε στη δημιουργική συγκίνηση. Δεύτερον, αν αφετηρία της φιλοσοφίας είναι η ενόραση διάρκειας, καρδιά της είναι η διαφορά, η οποία ξεκινά από τη διάρκεια και όχι από ένα ακίνητο και στατικό ον. Τρίτον, η εξελικτική άποψη απορρίπτεται στον βαθμό που η ίδια η ζωή, η δημιουργία και η ελευθερία αναδεικνύονται ως ένα είδος «εσωτερικής ανάπτυξης» βιολογικών ζυμώσεων και όχι ως μια κοινωνική αναγκαιότητα.

Στα ποιο σημαντικά του έργα, εκτός από τον παρουσιαζόμενο τόμο, συμπεριλαμβάνονται: «Τα άμεσα δεδομένα της συνείδησης» (1889), (ελληνική έκδοση «Καστανιώτης», σε μετάφραση του Κωστή Παπαγιώργη), «Υλη και Μνήμη» (1896), «Το Γέλιο» (1899), «Η Διανοητική Προσπάθεια» (1919), «Η δημιουργική εξέλιξη» (1907), («Πόλις», σε μετάφραση των Κωστή Παπαγιώργη και Γιάννη Πρελορέντζου).



Ηθική της πίεσης και ηθική της έλξης



Αφετηρία τού παρουσιαζόμενου έργου του είναι η απόρριψη της αντίληψης που εκλαμβάνει την κοινωνία ως έναν οργανισμό που τον διέπουν αναγκαίοι νόμοι. Η κοινωνία για τον Γάλλο φιλόσοφο είναι ένωση ελεύθερων βουλήσεων. Η κοινωνία δεν είναι οργανισμός, αλλά ένα σύνολο έξεων. Είναι ακριβώς αυτές οι έξεις που θεματοποιούν και οργανώνουν τις ελεύθερες βουλήσεις. Οι έξεις και όχι οι ανάγκες ή και τα συμφέροντα συνθέτουν τον κόσμο της υποχρέωσης εν γένει. Βρισκόμαστε εδώ στον κόσμο της πρώτης πηγής τής ηθικής.

Τα πυρά του Μπερξόν στρέφονται κατά των καντιανών ηθικών προσταγών και του ορθολογικού τους φορτίου. Ο λόγος δεν μπορεί να αποτελεί τη βασική αρχή της υποχρέωσης, απλώς επεμβαίνει ως ρυθμιστής της ηθικής υποχρέωσης. Στην υποχρέωση ερχόμαστε από ορθολογικούς δρόμους, αλλά η ίδια δεν είναι ζήτημα ορθολογικής τάξης. Γι' αυτόν οι κατηγορικές επιταγές δεν μπορεί να είναι ορθολογικές. Αυτές είναι εκ φύσεως ενστικτώδεις.

Ο φιλόσοφος δεν θεωρεί την υποχρέωση ανορθολογικό φαινόμενο. Απλώς αναζητεί την πηγή της στο ένστικτο. Βρισκόμαστε εδώ ενώπιον του πρώτου μεγάλου φιλοσοφικού δυϊσμού του μπερξονικού συστήματος μεταξύ νόησης και ενστίκτου. Η νόηση αδυνατεί να καθορίσει το ηθικό και το αξιακό επίπεδο, η δύναμή της εντοπίζεται στο πεδίο της επιστήμης και της τεχνικής. Ο ασυνεπής ανορθολογισμός του δεν εξοστρακίζει, όπως αδίκως κατηγορήθηκε, απ' όλα τα πεδία της ανθρώπινης δράσης τον λόγο. Σε τελική ανάλυση όμως ο ορθολογισμός είναι το αποπαίδι της οικογένειας της δημιουργικής εξέλιξης, πατέρας της οποίας είναι το ένστικτο. Η ηθική της υποχρέωσης είναι ορθολογική, αλλά δεν κατάγεται ούτε θεμελιώνεται στον λόγο. Αυτή η θέση του ενισχύει όσους διακρίνουν στη φιλοσοφία του Μπερξόν έναν ασυνεπή ανορθολογισμό και όχι βαθιές ανορθολογικές ρίζες.

Εκτός από την ηθική της υποχρέωσης ή της πίεσης υπάρχει και η ολοκληρωμένη ηθική ή η ηθική της έλξης και των προσδοκιών. Στην πρώτη ηθική η υποχρέωση αντιπροσωπεύει την πίεση της κοινωνίας προς τα μέλη της. Αυτή η ηθική είναι κλειστή και κοινωνική. Στη δεύτερη ηθική η υποχρέωση οφείλεται στο ένστικτο και στις επενδυόμενες σ' αυτό προσδοκίες και όχι στήν πίεση. Αυτή η ηθική είναι ανθρώπινη και όχι κοινωνική. Είναι η ηθική της ανοιχτής ψυχής και κανόνας της είναι οι συμπεριφορές των εξαιρετικών ανθρώπων. Η ηθική του Ευαγγελίου και του Χριστού είναι μια τέτοια ηθική.

Σε τελική ανάλυση η ηθική της πίεσης είναι μια στατική ηθική, στη βάση της οποίας βρίσκεται το υπονοητικό επίπεδο. Η ηθική της έλξης είναι μια υπερνοητική ηθική και χαρακτηρίζεται από προσδοκία, συγκίνηση και ενόραση. Πίεση και έλξη συναντώνται στο επίπεδο της σκέψης, όπου εκεί γίνεται η επεξεργασία των εννοιών. Σύμφωνα με την κριτική του Μπερξόν, οι ορθολογιστές βλέπουν μόνο την έννοια και όχι τα αντικείμενα της ηθικής. Κριτική που θυμίζει την κριτική του ορθολογιστή Μαρξ κατά της υποκατάστασης των κοινωνικών φαινομένων από τους κατηγορικούς ορισμούς τους.

Επομένως οι δύο πηγές από τις οποίες πηγάζει το σύστημα της ηθικής είναι, αφενός, οι απρόσωπες κοινωνικές απαιτήσεις και αφετέρου, ένα σύνολο εκκλήσεων προς τη συνείδηση του καθενός, από πρόσωπα που αντιπροσωπεύουν ό,τι καλύτερο υπήρξε στην ανθρωπότητα.



Η στατική κίνηση της θρησκείας



Ο Μπερξόν ξεκινάει την αναζήτηση των πηγών της θρησκείας παρακολουθώντας τη διαδρομή που ακολουθεί η μυθοπλασία. Η δημιουργία της μυθοπλασίας στηρίζεται σε μια ζωτική ορμή η οποία διέπει τις θεμελιώδεις απαιτήσεις της ζωής. Πριν προχωρήσει στην ανάλυση της στατικής θρησκείας εστιάζει σε θέματα που είχε ήδη αναπτύξει στο βιβλίο του «Η δημιουργική εξέλιξη» και αφορούν τον ρόλο της ζωτικής ορμής.

Σύμφωνα με τον Γάλλο στοχαστή, η ζωή είναι μια ορισμένη προσπάθεια καθυπόταξης της ακατέργαστης ύλης. Το ένστικτο πρωτίστως και η νόηση ως γέφυρα του βιολογικού με το κοινωνικό αποτελούν τα εργαλεία της ζωτικής ορμής και της δημιουργικής εξέλιξης. Πάντα γύρω από τη νόηση παραμένουν θύσανοι ενστίκτου, αλλά και στο βάθος του ενστίκτου διακρίνονται λάμψεις νόησης. Οταν όμως το ένστικτο παραγκωνίζεται, τότε η νόηση απειλεί την κοινωνική συνοχή και χρειάζεται ένα αντίβαρο. Η στατική θρησκεία λειτουργεί ως αμυντική αντίδραση της φύσης στη διαλυτική δύναμη της νόησης.

Αντίδραση στον τρόπο με τον οποίο η νόηση αναπαριστά τον απρόβλεπτο χαρακτήρα που υπάρχει ανάμεσα στις ανθρώπινες πρωτοβουλίες και τα ανεπιθύμητα αποτελέσματά τους. Η καταγωγή της πίστης δεν είναι ο φόβος, αλλά η εμπιστοσύνη στις δυνάμεις που μπορούν να κατανικήσουν τον φόβο. Αυτό εξηγεί και τους λόγους για τους οποίους η θρησκεία δεν ξεκινάει από τις ιδέες, αλλά από την απόδοση προθέσεων σε πράγματα που απειλούν τη ζωή. Σε αυτό το σκηνικό δεν υπάρχει καλύτερος ηθοποιός για να αναπαραστήσει τους ρόλους των εμψυχωμένων πραγμάτων από τη μυθοπλασία.

Αν η μυθοπλασία αποτελεί τη μορφή παρουσίασης της στατικής θρησκείας, ο μυστικισμός αποτελεί το υλικό μιας ανώτερης μορφής θρησκείας, που είναι η δυναμική θρησκεία. Αντίθετα με πολλούς ανορθολογιστές, ο ίδιος βρίσκει στην ελληνική σκέψη τις απαρχές του μυστικισμού. Βεβαίως πρέπει να διευκρινίσουμε πως γι' αυτόν μυστικισμός δεν είναι παραλήρημα, γιορτή και έκσταση, αλλά μια προδιάθεση για την αναζήτηση της υπερβατικής πραγματικότητας. Για τον Μπερξόν ο μυστικισμός αψηφά τα εμπόδια με τα οποία αναγκάστηκε να συμβιβαστεί η φύση. Το κύριο χαρακτηριστικό του μπερξονικού μυστικισμού είναι η προσκόλληση στη ζωή και η απόσπαση από οτιδήποτε είναι επιμέρους. Ανώτερη μορφή αυτού του μυστικισμού είναι ο μυστικισμός των μεγάλων χριστιανών ανδρών και γυναικών. Στην ολοκληρωμένη χριστιανική μυστικιστική ψυχή δεν υπάρχει μόνον ενατένιση, αλλά ο ίδιος ο δρων Θεός. Αυτός ο μυστικισμός οφείλει πολλά στις ανατολικές θρησκείες, τον εβραϊσμό, αλλά κυρίως είναι φορτωμένος με ελληνική φιλοσοφία.

Οι θέσεις του Μπερξόν για τον μυστικισμό έτυχαν σφοδρής κριτικής, αλλά τα τελευταία χρόνια αναβιώνουν. Σε συνθήκες απογοήτευσης από τις κοινωνικές εξελίξεις και πνευματικής στασιμότητας είναι φυσικό να βρίσκουν πρόσφορο έδαφος οι φωνές που επικαλούνται ζωτικές ορμές, οι οποίες εγγυώνται την ηθική και πνευματική ανύψωση. Τέτοιες προσεγγίσεις που αναζητούν την υπερβατική πραγματικότητα στην αγάπη του Θεού και στην αγάπη προς τον Θεό γεννιούνται εκεί όπου υποχωρεί η αγάπη προς τον άνθρωπο και η εμπιστοσύνη στην αυτοτέλειά του. Το εγχείρημα απόδοσης φιλοσοφικής αξίας στον μυστικισμό, ακόμη και με την έννοια που αποδίδει σ' αυτόν ο Μπερξόν, αποτελεί ένα αντιδραστικό εγχείρημα και ως τέτοιο χρειάζεται να αντιμετωπισθεί. Από την άλλη, βεβαίως, δεν πρέπει να διαφεύγει την προσοχή μας πως ο Μπερξόν βρίσκει στο πνεύμα του μυστικισμού την ολότητα, την ίδια αυτή ολότητα την οποία η κλασική γερμανική φιλοσοφική σχολή βρίσκει στο πνεύμα του Λόγου. Για να αποδειχτεί με αυτόν τον τρόπο πως διαφορετικοί φιλοσοφικοί ατραποί πολλές φορές οδηγούν σε κοινές λεωφόρους.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/01/2007