Καρλ Μαρξ. Η ζωή και η εποχή του ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Αν και γράφτηκε εδώ και πενήντα χρόνια, η λαμπρή μελέτη του Isaiah Berlin για τη ζωή και τη σκέψη του Μαρξ έχει πλέον αναγνωριστεί ως κλασική στη σύγχρονη έρευνα και θεωρείται ως η σπουδαιότερη συνοπτική μελέτη που έχει παρουσιαστεί για τον συγγραφέα του "Κεφαλαίου". Παρέχει μια διεισδυτική, διαφωτιστική, εμπεριστατωμένη εισαγωγή στον παραδοσιακό Μαρξ - στην προσωπικότητα και τις ιδέες του, όπως κατανοήθηκαν από εκείνους που καθοδηγούμενοι από αυτές, πραγματοποίησαν τις επαναστάσεις που άλλαξαν ριζικά τον κόσμο. Αυτή η νέα έκδοση συμπεριλαμβάνει την αναθεωρημένη κι ενημερωμένη Επιλεγμένη Βιβλιογραφία του Terrell Carver και μια νέα Εισαγωγή του Alan Ryan που αναδεικνύει τη σημασία και τη συνεισφορά του Berlin στις μαρξιστικές σπουδές.



ΚΡΙΤΙΚΗ




Σχεδόν 60 χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση (1939) το βιβλίο του Isaiah Berlin Καρλ Μαρξ κυκλοφορεί μεταφρασμένο και στα ελληνικά από τον νέο εκδοτικό οίκο Scripta. Το έργο θεωρείται κλασικό στη μαρξιστική βιβλιογραφία, επανεκδόθηκε επανειλημμένα και, καθώς φέτος συμπληρώνονται 150 χρόνια από την έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, η επικαιρότητά του δίνει, ώς έναν βαθμό, και το μέτρο της διαχρονικής του αξίας. Μολονότι ο Μπερλίν το έγραψε σε ηλικία 30 ετών, κατά κανέναν τρόπο δεν θα έλεγε κανείς ότι είναι νεανικό έργο. Χωρίς να του λείπουν οι αρετές της «θερμής» γραφής, περιέχει όλα όσα καθιστούν κλασική μια βιογραφική μελέτη: αντικειμενικότητα, ανάπτυξη του κοινωνικού και ιδεολογικού πεδίου της εποχής, μια σχεδόν αλάνθαστη αίσθηση του ουσιώδους και ισορροπημένη έκθεση των στοιχείων της προσωπικότητας του Μαρξ, του κλίματος της εποχής και των επιδράσεων του έργου του, στα πρόσωπα με τα οποία συναναστράφηκε και τον περίγυρό τους. Η δημιουργία αφηγηματικού πεδίου μέσω της εξιστόρησης των ιδεών και της ερμηνείας τους είναι από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσματα ενός λαμπρού διανοουμένου, όπως του Μπερλίν, και διακρίνει όλο το συγγραφικό του έργο, το οποίο άσκησε βαθύτατη επίδραση στην ευρωπαϊκή σκέψη του αιώνα μας. Ο Λετονός αυτός, που γεννήθηκε στη Ρίγα το 1909, σπούδασε και σταδιοδρόμησε στην Αγγλία (όπου και πέθανε πέρυσι), είναι από τις αντιπροσωπευτικότερες φυσιογνωμίες της γενιάς του, η οποία έδωσε στις κοινωνικές και φιλοσοφικές σπουδές έναν αδιαμφισβήτητο τόνο αμεσότητας, μιαν αίσθηση της ιστορικής στιγμής και του ζωντανού παρόντος, όπως άλλωστε και του πρόσφατου παρελθόντος, που αποτέλεσαν τη βάση για τη μεταπολεμική ανάπτυξη των πολιτισμικών σπουδών στη Δύση.

Η μελέτη του (βιογραφία, μονογραφία, σπουδή ή όλα αυτά μαζί) είναι μια οργανική σύνθεση, όπου διαστρωματώνονται η εποχή, τα πρόσωπα και η φυσιογνωμία του Μαρξ ως δεσπόζουσα μορφή του 19ου αιώνα, η οποία επέπρωτο να σημαδέψει και τον επόμενο. Όπως μέσα από τα δεδομένα της εποχής, όπως μέσα από την απάνθρωπη κοινωνία της βιομηχανικής επανάστασης αλλά και την ήρεμη οικογενειακή ατμόσφαιρα διαμορφώνεται η προσωπικότητα του Μαρξ, έτσι και η δημιουργία του φιλοσοφικού και κοινωνικού συστήματος του κορυφαίου Γερμανού διαμορφώνει τον περίγυρο της εποχής του, κυρίως όμως τη δυναμική εκείνη που έμελλε να αλλάξει εκ βάθρων τόσο την εποχή όπου ζούσε όσο και ­ κυρίως ­ αυτή που ερχόταν.

Το σημαντικότερο, εν προκειμένω, δεν είναι ότι ο Μπερλίν οδηγείται στο συμπέρασμα πως η εποχή διαμορφώνει την προσωπικότητα και ταυτοχρόνως η προσωπικότητα αλλάζει την εποχή ­και πρώτα από όλα το σύστημα σκέψης και δράσης­ αλλά πως αυτού του είδους η αμφισημία αποτελεί ουσία της ιστορικής μεταβολής, πάνω στην οποία θεμελιώνονται τα μεγάλα συστήματα. Από το βιβλίο του προκύπτει πως ο Μαρξ δεν είναι μεγάλη φυσιογνωμία επειδή διέγνωσε ή προπαγάνδισε ή διαμόρφωσε τη σοσιαλιστική θεωρία αλλά γιατί, μέσω της διαμόρφωσής της, ερμήνευσε την Ιστορία και έδωσε στο περιεχόμενό της μια καινούργια αξία με το να καταστήσει την εργασία αποφασιστικό παράγοντα της δημιουργίας.

Επιπλέον, ολοκληρώνοντας την ανάγνωση του βιβλίου, συμπεραίνουμε αβίαστα πως η δύναμη των πεποιθήσεων που γέννησε το έργο του Μαρξ οφείλεται όχι μόνο στην πρωτοτυπία τους αλλά και στο σύστημα ερμηνείας από το οποίο προκύπτουν. Το σκεπτικό αυτό του Μπερλίν, ως καθοδηγητική γραμμή, διαπερνά ολόκληρο το βιβλίο του. Η σχεδόν πουριτανικών προδιαγραφών ζωή του Μαρξ (εννοώ βεβαίως την απόλυτη αφοσίωση του ίδιου στο έργο του, που είχε ως συνέπεια μια στερημένη ζωή, αφήνοντας κατά μέρος τις ερωτικές του παρασπονδίες) παρουσιάζεται από τον Μπερλίν όχι ως εμμονή σε κάποια κοσμικών προδιαγραφών αποστολική πίστη αλλά ως φυσική συνέπεια των στερήσεων που επιβάλλει ένα τεράστιο σχέδιο αναμόρφωσης της κοινωνίας και της Ιστορίας. Έτσι οι σελίδες που αφιερώνονται στην ανάλυση του Κεφαλαίου (από τις ωραιότερες του βιβλίου), παρουσιάζουν με μοναδική ενάργεια την ουσία της θεωρητικής σκέψης του Μαρξ και του τρόπου της οικοδόμησής της, που απαιτούσε τη σύμπηξη όλων των διαθέσιμων στοιχείων στο εσωτερικό του διαλεκτικού τους πυρήνα.

Ο Μπερλίν σκιαγραφεί τον Μαρξ με αδρές πινελιές, χωρίς να κατατρίβεται στα επουσιώδη. Τον άνθρωπο Μαρξ δεν τον χαρακτηρίζει τόσο η εγωιστική του συμπεριφορά ή ο θρυλούμενος αυταρχισμός του. Όπως σωστά τονίζει ο Μπερλίν, η σκληρή του στάση έναντι του περίγυρου παρουσιαζόταν μόνον όταν επρόκειτο να προβάλει ή να υπερασπίσει τις ιδέες του. Η συναισθηματική απόσταση από τα προσωπικά του δράματα είναι επίσης ένας μύθος ­ ο Μπερλίν τονίζει διακριτικά την αγωνία αλλά και την ατσάλινη θέληση ενός ανθρώπου που πίστευε πως ο σκοπός για τον οποίο ήταν ταγμένος δεν του επέτρεπε να επηρεάζεται από τα προσωπικά του συναισθήματα και ας είχε να αντιμετωπίσει τραγικές καταστάσεις μέσα στην ίδια του την οικογένεια: τον θάνατο των παιδιών του και την έσχατη ένδεια. Ήταν, χωρίς αμφιβολία, ορθολογιστής αλλά και ο τελευταίος εκφραστής της παρατεταμένης περιόδου του Διαφωτισμού. Με άλλα λόγια μια μπαλζακική φυσιογνωμία. Δεν ήταν όσο νοησιαρχικός παρουσιάζεται συχνά ή μέσα από τις σχηματικές ερμηνείες που αποδόθηκαν αργότερα στο έργο και στην προσωπικότητά του. Εδώ ο Μπερλίν, συγκρίνοντάς τον με τον Μπακούνιν, προβαίνει σε μια έξοχη παρατήρηση: αν ο Μπακούνιν ήταν ο ποιητής, ο Μαρξ ήταν ο πεζογράφος. Στις σελίδες που αφιερώνει στις σχέσεις των δύο ανδρών δημιουργώντας συγκριτικό πεδίο μέσω λεπτών παρατηρήσεων και κυρίως περιγράφοντας και σχολιάζοντας τα γεγονότα που αφορούν τη γέννηση και τη διάλυση της Διεθνούς, ο Μπερλίν στήνει με ενάργεια το πνεύμα, όπως λέμε, της εποχής, το πάθος και την κινητικότητά της.

Ο ρόλος του Ένγκελς στη ζωή του Μαρξ αναδεικνύεται αποφασιστικός στο βιβλίο του Μπερλίν, ο οποίος όμως δεν διαπράττει το σφάλμα να τον υπερτονίσει. Το σύστημα του Μαρξ δεν οφείλει τίποτε στον Ένγκελς ­ το αντίθετο συμβαίνει. Το έργο του Ένγκελς βγαίνει μέσα από τον Μαρξ· όμως ο ρόλος του Ένγκελς στην έκδοση του δεύτερου και τρίτου τόμου του Κεφαλαίου μετά τον θάνατο του Μαρξ υπήρξε κάτι παραπάνω από σημαντικός, αφού ο πρώτος έβαλε σε τάξη το χαώδες υλικό των σημειώσεων που άφησε πίσω του ο δεύτερος.

Ο Μπερλίν βλέπει τον Μαρξ και το έργο του θετικά ­ χωρίς να παύει να στέκει και κριτικά απέναντί του, ιδιαίτερα όσον αφορά τις διαστρεβλώσεις που υπέστη το έργο αυτό από τις ερμηνείες που του δόθηκαν μεταγενέστερα. Το εύρος των υπερβολών θα αποτελούσε αντικείμενο μιας σχεδόν «αδύνατης» έρευνας, αφού το μέγεθος της μαρξιστικής βιβλιογραφίας την καθιστά απαγορευτική. Είναι ωστόσο αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η εφημερίδα των νεοϋορκέζων χρηματιστών ­και όχι μόνο­ Wall Street Journal χαρακτηρίζει τον Μαρξ, τον Φρόιντ και τον Δαρβίνο τις τρεις κορυφαίες φυσιογνωμίες που άλλαξαν τον τρόπο της σκέψης μας και θεωρεί την ανάγνωση του Κεφαλαίου βασική για τον μέσο μορφωμένο άνθρωπο.

Αν κανείς αφήσει κατά μέρος την αποτυχία του σοβιετικού πειράματος, τα μπαλώματα που έχουν προστεθεί στο σύστημα του Μαρξ και τις διαστρεβλώσεις, για να μεταχειριστούμε μιαν ήπια λέξη, που επέφεραν ορισμένοι επίγονοι στο έργο του, θα μπορούσε νηφάλια, αλλά όχι ουδέτερα, να συλλάβει κάπως το μέγεθος του σχεδίου και τις επιπτώσεις του στην παγκόσμια κοινωνία. Όσο για την Ευρώπη, χωρίς τις μαρξιστικές ιδέες ο πολιτικός της χάρτης θα ήταν σήμερα τελείως διαφορετικός. Δεν ξέρουμε λ.χ. τι μορφή θα είχε ­και αν υπήρχε­ η σοσιαλδημοκρατία της Κεντρικής Ευρώπης, ποιες θα ήταν οι εργασιακές σχέσεις, το ασφαλιστικό σύστημα, όπως βεβαίως και η μορφή του κεφαλαίου. Όσο για τις επιδράσεις του Μαρξ στην κριτική και στην αισθητική, αυτές υπήρξαν επίσης τεράστιες. Το εντυπωσιακότερο είναι πως ο ίδιος δεν ασχολήθηκε με τον τομέα αυτόν, αν εξαιρέσει κανείς μιαν ασήμαντη μελέτη του για τον Ευγένιο Συ. Χωρίς τον Μαρξ δεν θα είχαμε τον Λούκατς που γνωρίζουμε, δηλαδή τον κριτικό που, ακολουθώντας το πρότυπό του στη μελέτη της λογοτεχνίας, οικοδόμησε με τη σειρά του ένα σύστημα το οποίο, είτε το δέχεσαι είτε το απορρίπτεις, δεν μπορεί να αρνηθείς ότι είναι το ογκωδέστερο και το πληρέστερο.

Το βιβλίο του Μπερλίν συνοδεύεται από διαφωτιστική εισαγωγή του Αλαν Ράιαν και επιλογή βιβλιογραφίας από τον Τέρελ Κάρβερ, όπως και από πρόλογο του ίδιου του Μπερλίν στην έκδοση του 1978. Δεν μυθοποιεί και δεν απομυθοποιεί το έργο του Μαρξ. Το φωτίζει και κατ' αυτόν τον τρόπο το αναδεικνύει. Όπως λέει και ο ίδιος, ο Μαρξ δεν είναι ο εναργέστερος των συγγραφέων. Η μελέτη του είναι ένα βιβλίο για τον Μαρξ και τις ιδέες του Μαρξ και όχι περί τον Μαρξ, τη φιλολογία, τις αντιθέσεις, τις αντιπαλότητες και τις ερμηνευτικές διαφωνίες που πυροδότησε. Αξίζει να διαβαστεί όχι μόνο γιατί μας επαναφέρει στην πηγή αλλά και γιατί μας βοηθά να αποφύγουμε τις επιχωματώσεις, τις υπερβολές και τον ένθεν κακείθεν διαστρεβλωτικό λόγο που αποκρύπτει τη σημασία του.

Η μετάφραση του Γ. Ν. Μερτίκα είναι ακριβής και η γλώσσα του παρακολουθεί την καθαρότητα του πρωτοτύπου.

ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 10-05-1998