Το στρεβλό υλικό της ανθρωπότητας

Ο Isaiah Berlin (1909-1997) θεωρείται ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της παράδοσης του φιλελεύθερου ουμανισμού και από τους μεγαλύτερους ιστορικούς των ιδεών. Στο Στρεβλό υλικό της ανθρωπότητας ισχυρίζεται με πάθος, οξυδέρκεια και σαφήνεια ότι αυτά που ονομάζει «μεγάλα αγαθά» της ανθρωπότητας -ελευθερία, δικαιοσύνη, ισότητα- δεν είναι εύλογα, και δεν θα γίνουν ποτέ. Ο πλουραλισμός και η πολυμορφία της σκέψης είναι αναπόφευκτα.
Σε μια εποχή αυξημένου ιδεολογικού φονταμενταλισμού και έλλειψης ανεκτικότητας, η φωνή του Μπερλίν θα πρέπει να ακούγεται με περισσότερη προσοχή.
Η απολαυστική γραφή και το ιδιαίτερο ύφος κάνουν το βιβλίο ένα έξοχο ανάγνωσμα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο βιβλιοκριτικός απαιτείται όχι μόνο να μη διακατέχεται από προκαταλήψεις και υποκειμενισμούς, αλλά και να φαίνεται πως δεν διακατέχεται. Θα θέλαμε όμως εξαρχής να αναγνωρίσουμε πως όσον αφορά τον Αϊζάια Μπερλίν (1909-1997) είμαστε αναμφίβολα προκατειλημμένοι και υποκειμενιστές. Καθένας, που ακόμη τον συγκλονίζουν και τον συγκινούν οι αξίες και οι αρχές της ελευθερίας και της αυτονομίας του ατόμου, του φιλελεύθερου ουμανισμού, αλλά και του σεβασμού και της αναζήτησης των πιο πολύτιμων στοιχείων από την πνευματική ιστορία και το θεωρητικό προβληματισμό της ανθρωπότητας, όχι μόνο δεν μπορεί, αλλά και οφείλει να είναι προκατειλημμένος και υποκειμενιστής, όταν μελετάει τον μεγάλο αυτό θεωρητικό της ιστορίας των ιδεών.

Ο ενθουσιώδης υποστηρικτής των απόψεων του Μπερλίν όσο διεισδύει στο έργο του τόσο και αισθάνεται πως είναι ένας κωπηλάτης σε ένα ποτάμι που τα ορμητικά νερά του τον οδηγούν αναπόφευκτα στο χείλος ενός καταρράκτη, παρ' όλα αυτά, όσο πλησιάζει δεν φοβάται καθόλου, αλλά αντιθέτως αισθάνεται μια μεταφυσική χαρά και αγωνία να δει επιτέλους τι καινούριο κρύβει αυτός ο καταρράκτης των ιδεών που λέγεται Μπερλίν. Ο απλός αναγνώστης των έργων του προχωράει ψηλαφητά, ίσως και με κάποιους δισταγμούς, όσο όμως προχωρά τόσο η σκέψη του ερεθίζεται από έναν κόσμο πολύτιμων και συναρπαστικών ιδεών. Το ελληνικό κοινό, χάρη στη συμβολή δύο εκδοτικών οίκων, αφ' ενός της «Scripta» που έχει εκδώσει ήδη τέσσερα βιβλία του, με πιο πρόσφατο το μνημειώδες «Κόντρα στο ρεύμα», σε μετάφραση της Μαρίας Κασταναρά, και αφ' ετέρου, της «Κριτικής», που έχει εκδώσει άλλα δύο βιβλία του, έχει την ευκαιρία και την ευχαρίστηση να γνωρίσει καλά τη σκέψη ενός από τους κορυφαίους στοχαστές της παγκόσμιας ιστορίας των ιδεών.

Ο φιλόσοφος δεν μας ξεναγεί σε ένα απολιθωμένο μουσείο ιδεών, όπου ο βαριεστημένος επισκέπτης βλέπει αλλά δεν αισθάνεται εικόνες από τον κόσμο του Βίκο, του Μακιαβέλι, του Χέρντερ, του Ζοζέφ ντε Μεστρ, του Μαρξ, του Καντ και πολλών άλλων. Στο μουσείο του Μπερλίν οι στοχαστές αυτοί δεν «εκτίθενται», αλλά συνομιλούν με το συγγραφέα και τον αναγνώστη. Σ' αυτό το μουσείο αναπτύσσεται ένα κλίμα διανοητικής επικοινωνίας και ψυχικής ευφορίας, ένα κλίμα πνευματικής κάθαρσης.

Στο παρουσιαζόμενο έργο περιέχονται δοκίμια που καλύπτουν σχεδόν τριάντα χρόνια από την πνευματική διαδρομή του συγγραφέα (1959-1988). Αντικείμενο διαπραγμάτευσης είναι μια πλούσια γκάμα θεμάτων, όπως είναι η παρακμή των ουτοπικών ιδεών και οι συνέπειες από την επιδίωξη της ιδεώδους κοινωνίας, η κριτική του ρομαντικού κινήματος στις προϋποθέσεις του Διαφωτισμού και στο μύθο του ιδανικού κόσμου, ο χαμηλός βαθμός επιρροής του σχετικισμού στην ευρωπαϊκή σκέψη, αλλά και η κριτική ανάλυση της αναβίωσης του εθνικισμού.



Ο κόσμος της σύγκρουσης των αξιών



Το νήμα που συνδέει αυτά τα δοκίμια είναι η ιδέα της σύγκρουσης των αξιών. Για το συγγραφέα η ιδέα του τέλειου όλου, όπου όλα τα αγαθά συνυπάρχουν και όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να επιλέγουν ό,τι επιθυμούν, δεν είναι μόνο μια ασυνάρτητη ιδέα αλλά και μια ιδέα που στο τέλος της παραμονεύει το τέρας του ολοκληρωτισμού. Οι ουτοπίες όμως, αν και σαν οδηγός συμπεριφοράς ενδέχεται να αποδειχτούν μοιραίες, δεν παύουν να έχουν την αξία τους ως οδηγοί διεύρυνσης των φαντασιακών οριζόντων των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Αν όμως κάποιος πιστεύει πως είναι δυνατή η επίτευξη μιας τελικής λύσης, τότε δεν ορρωδεί μπροστά σε κανένα τίμημα. Η ανθρώπινη ιστορία διαγκωνίζεται για να μας αποδείξει το προφανές αυτής της θέσης.

Ο Διαφωτισμός για τον Μπερλίν είναι ίσως το μεγαλύτερο επίτευγμα της ανθρώπινης σκέψης, αλλά οι προϋποθέσεις του (οι οποίες στον έναν ή τον άλλο βαθμό αποτελούν και προϋποθέσεις της συνολικής μέχρι το 19ο αιώνα δυτικής σκέψης) αποτελούν πηγή περιορισμού της ανθρώπινης ποικιλομορφίας. Ο κεντρικός πυρήνας της πνευματικής παράδοσης στη Δύση μετά τον Πλάτωνα στηρίζεται σε τρία δόγματα. Πρώτον, στο δόγμα πως για κάθε αυθεντικό ερώτημα υπάρχει μία και μόνο αληθινή απάντηση, ενώ όλες οι υπόλοιπες είναι ψευδείς, δεύτερον, πως οι απαντήσεις στα αυθεντικά ερωτήματα μπορούν να έχουν οικουμενικό χαρακτήρα και να είναι προσιτές σε όλα τα ανθρώπινα όντα, και τρίτον, οι αληθινές απαντήσεις και οι απορρέουσες από αυτές αξίες δεν αλληλοσυγκρούονται. Μέχρι την εμφάνιση του Ρομαντισμού ακόμη και οι πλέον διαβόητοι σκεπτικιστές δεν αμφισβητούσαν το περίγραμμα αυτών των τριών δογμάτων.

Με τον Βίκο και τον Μακιαβέλι εμφανίζονται οι πρώτες αμφισβητήσεις. Ο Βίκο απορρίπτει τη δυνατότητα σκιαγράφησης μιας τέλειας κοινωνίας έστω και ως προσεγγίσιμου ιδεώδους, ενώ ο Χέρντερ απορρίπτει την οικουμενικότητα των ανθρώπινων αξιών. Γεννιούνται έτσι οι προϋποθέσεις εμφάνισης του ρομαντικού κινήματος, το οποίο αναπτύσσεται γύρω από την ιδέα της πολλαπλότητας των πολιτισμών. Η λατρεία της ποικιλομορφίας και η βαθύτατη αποστροφή της ομοιομορφίας βρίσκονται στο επίκεντρο του ρομαντικού κινήματος, κατάληξη του οποίου ήταν η αμφισβήτηση της ιδέας της μίας και μοναδικής αντικειμενικής αλήθειας.



Η κριτική του Ρομαντισμού στο Διαφωτισμό



Ο σεβασμός όμως και η εκτίμηση του Μπερλίν προς το ρομαντικό κίνημα δεν τον οδηγεί σε έναν αδιέξοδο σχετικισμό και έναν γνωσιοθεωρητικό και οντολογικό χυλό. Για το φιλόσοφο η ασυμβατότητα των πολιτισμών δεν σημαίνει πως αυτοί δεν είναι συγκρίσιμοι. Ενώ βασική αρχή του είναι η απόρριψη οποιουδήποτε μεθοδολογικού μονισμού, αυτή η απόρριψη δεν οδηγεί στο σχετικισμό ως μοναδική απάντηση στην αυτοκρατορία του καθολικού. Η πολυαρχία, η ασυμμετρία και η ασυμβατότητα των αντικειμενικών σκοπών δεν είναι σχετικισμός. Ο σχετικισμός είναι κληρονομιά εκείνων των σχολών σκέψης που θεωρούν πως κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα προέρχεται από ανεξιχνίαστες δυνάμεις τις οποίες καλούμαστε να κατανοήσουμε και να ξεσκεπάσουμε.

Ο σεβασμός του προς το ρομαντικό κίνημα επικεντρώνεται σε τέσσερις αρχές αυτού του κινήματος. Πρώτον, στην ανάδειξη του ανθρώπου ως μοναδικού δημιουργού αξιών, δεύτερον, στην αρχή πως δεν είναι οι άνθρωποι που καλούνται να υπηρετήσουν τους θεσμούς, αλλά το αντίθετο, τρίτον, πως οι άνθρωποι δεν πρέπει να αλληλοεξοντώνονται στο όνομα κάποιων αφηρημένων μεγαλόπνοων ιδεών, αφού οι αλήθειες και οι σκοποί είναι πολλοί και απρόβλεπτοι, και τέταρτον, πως το χειρότερο αμάρτημα είναι ο εξευτελισμός των ανθρώπων για χάρη κάποιων προκρούστειων προτύπων και συστημάτων. Παράλληλα όμως ο Μπερλίν απορρίπτει με κατηγορηματικό τρόπο τη μετατροπή του πολιτικού σε ανυπέρβλητο καλλιτέχνη που διαμορφώνει ανθρώπους, απορρίπτει την αρχή των ρομαντικών πως ο άνθρωπος πρέπει να αντιμετωπίζεται όπως ένας καλλιτέχνης αντιμετωπίζει ένα έργο τέχνης. Η μεταφορά του αισθητικού υποδείγματος στην πολιτική και η μετατροπή της ανθρώπινης ζωής σε έργο τέχνης είναι εξίσου πηγές του ολοκληρωτισμού, όπως ο μονισμός και η ομοιομορφία.

Κατά τον Μπερλίν η πλουραλιστική προσέγγιση δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν αλήθειες, αλλά πως κάθε αλήθεια είναι συγκεκριμένη και έχει ιστορικά όρια. Ο πλουραλισμός του είναι πρωτίστως γνωσιολογικός και στη συνέχεια οντολογικός. Ενώ ταυτόχρονα υποστηρίζει πως ακόμη «κι αν δεν υπάρχουν οικουμενικές αξίες, υπάρχουν στοιχειώδεις αξίες, χωρίς τις οποίες οι κοινωνίες δεν θα επιβίωναν». Για τον οικουμενικό ανθρωπιστή Αϊζάια Μπερλίν η απαγόρευση του βασανισμού, του εξευτελισμού και του σφαγιασμού των ανθρώπων είναι οικουμενικές αξίες. Η επίκληση όμως των οικουμενικών αρχών δεν νομιμοποιείται από την όποια αντικειμενικότητά τους, αλλά από τον αναπόφευκτο χαρακτήρα τους για τη συμβίωση των ανθρώπων. Από την άλλη, η αναζήτηση της τελειότητας είναι συνταγή αιματοκυλίσματος.

Ο μεγάλος αυτός στοχαστής έχει μια μοναδική ικανότητα να αντλεί και από τους πλέον αντιδραστικούς συγγραφείς (όπως ο ντε Μεστρ, που πηγαίνοντας κόντρα στο ρεύμα μετέτρεπε σε αρετή ό,τι προηγουμένως θεωρούνταν αμαρτία) πολύτιμο υλικό για την ενίσχυση του ανθρωπιστικού ιδεώδους της ελευθερίας. Εχει επίσης την ικανότητα να ανακαλύπτει σε φιλοσόφους του Διαφωτισμού, όπως ο Βολτέρος, κοινά στοιχεία όσον αφορά το ύφος και τη νοοτροπία με τα ολοκληρωτικά κινήματα. Ο στόχος του Μπερλίν είναι καντιανικός, η άντληση δηλαδή όσο το δυνατόν πιο πολύτιμων στοιχείων από κάθε στοχαστή. Η σκέψη του ξεκινά από την παραδοχή πως κάθε νέα θεωρία δεν αποδεικνύει το αβάσιμο της προηγούμενης, αλλά απλώς αποκαλύπτει διαφορετικές πτυχές της ποικιλόμορφης αλήθειας και ζωής.

Στον Μπερλίν δεν θα ανακαλύψει κανείς τον οραματιστή επαναστάτη. Τα αποτελέσματα των επαναστάσεων, κατά την άποψή του, σπανίως ανταποκρίνονται στις προσδοκίες που έχουν γεννήσει. Αντιθέτως, γι' αυτόν το κύριο είναι η αποφυγή των υπέρτατων δεινών. Η δημιουργία συνθηκών επισφαλούς ισορροπίας είναι προϋπόθεση για μια σωστή κοινωνία.

Αν ζούσε και ερχόταν στην Ελλάδα σήμερα, ίσως να μη γέμιζε μια πανεπιστημιακή αίθουσα με ανυπόμονους για μανιχαϊστικά κηρύγματα ακροατές. Είμαστε όμως σίγουροι πως θα μετέφερε ένα μήνυμα πολύ πιο επαναστατικό από τα σωτηριολογικά κηρύγματα, που ως κοινωνία είμαστε ευεπίφοροι να αποδεχόμαστε. Θα μας μετέδιδε το μήνυμα της αντίστασης στο ρεύμα της εποχής, της πολλαπλότητας της αλήθειας, του αντιφανατισμού, του αντιεθνικισμού, αλλά και των διαφωτιστικών αξιών της ελευθερίας, της μετριοπαθούς ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Θα μας μετέφερε επίσης και ένα αποκλειστικά δικό του μήνυμα, αυτό της πνευματικής ταπεινοφροσύνης. Μόνο γι' αυτό οι σκεπτόμενοι άνθρωποι οφείλουν αιώνια ευγνωμοσύνη στον Αϊζάια Μπερλίν. Εξάλλου δεν γνωρίζουμε άλλον σύγχρονο στοχαστή που θα του ταίριαζε πιο πολύ το αξίωμα του Γκράμσι, πως «ο πνευματικός άνθρωπος οφείλει να συνδυάζει την αισιοδοξία της θέλησης με την απαισιοδοξία της γνώσης».



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/09/2004