Τρεις κριτικοί του Διαφωτισμού Vico, Hamann, Herder

Σ' αυτό το βιβλίο συνδυάζονται για πρώτη φορά τρεις σημαντικές μελέτες που εκπόνησε ο Sir Isaiah Berlin, ακολουθώντας το επιστημονικό του σχέδιο - να εξηγήσει τον αντίλογο στον υπέρμετρα επιστημονικό γαλλικό διαφωτισμό, εξετάζοντας σε βάθος και με συμπάθεια τις απόψεις των επικριτών του.
Το επίμαχο θέμα ανάμεσα στους υπέρμαχους του Διαφωτισμού και σ' αυτούς τους τρεις επικριτές του είναι σήμερα τόσο βασικό όσο ήταν και τότε. Ο Berlin, με τη γνωστή για την εντιμότητά της προσέγγισή του, αναλύει τις ιδέες των τριών σχολιαστών και αποδεικνύει πόσο άμεση σχέση έχει η σκέψη τους με τα βασικά προβλήματα του σύγχρονου κόσμου.
Η πολύτιμη συμβολή του επιμελητή της σημαντικής αυτής έκδοσης έγκειται στο ότι βοηθά τον αναγνώστη να τοποθετήσει τους τρεις στοχαστές στο σωστό πλαίσιο των διανοητικών κινημάτων της εποχής τους.
Τα βιογραφικά δοκίμια, όπως εμφανίζονται σ' αυτό τον τόμο, συνθέτουν μια συναρπαστική παρουσίαση των προδρόμων του Ρομαντισμού.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Σε εποχές κυριαρχίας ενός αυστηρά εξειδικευμένου και τεχνοκρατικού λόγου τέτοια έργα, όπως είναι αυτό το βιβλίο, στο οποίο έχουν ενσωματωθεί τρεις σημαντικές μελέτες του Μπερλίν για τους Vico, Hamann και Herder, επαναφέρουν στο προσκήνιο τις αξίες της καθολικότητας ως μεθόδου ανασυγκρότησης του αναστοχασμού.

Η σκέψη αυτών των διανοητών συγκροτείται ως αντίλογος στην κυριαρχία του ορθού λόγου (17ος και 18ος αιώνας). Εάν δανεισθούμε τα σχήματα του Κονδύλη, θα λέγαμε ότι η σύγκρουση αυτή είναι μια αντιπαράθεση μεταξύ ορθολογισμών, όσον αφορά τη «μεθοδολογική παρουσίαση της επιχειρηματολογίας», και μεταξύ ορθολογισμού και αντιορθολογισμού, όσον αφορά την «κοσμοθεωρητική θεμελιώδη στάση». Ο συγγραφέας αυτών των βιογραφικών δοκιμίων με συνεκτικό τρόπο αναπαράγει τις κύριες ιδέες που αναδεικνύονται στα έργα αυτών των στοχαστών. Ταυτόχρονα όμως, με το γνωστό γλαφυρό και ανάλαφρο τρόπο του, διεισδύει σε βάθος στο περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννιούνται αυτές οι ιδέες. Αν και είναι πρόδηλο ότι ο συγγραφέας απέχει από το να ενστερνίζεται τις αρχές της αξιολογικής ουδετερότητας, φροντίζει να προσεγγίσει με μετριοπάθεια, ευγενική γαλαντομία (αστική αξία τόσο παραμελημένη στην εποχή του τηλεοπτικού ενικού) και αντικειμενικότητα τις πνευματικές συμβολές τους. Διευκρινίζει πάντως ότι ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος να αποδίδονται σε διανοητές τέτοιου βεληνεκούς οι απόψεις του ερμηνευτή τους. Εάν και βέβαια στο βαθμό που αυτό συμβαίνει με τον Μπερλίν, δεν εκφράζει καμία άλλη διάθεση παρά τον ανυπόκριτο θαυμασμό του γι' αυτούς.

Οι Vico, Herder και Hamann εναντιώνονται σε μια βασική αρχή του δυτικού λόγου, ο οποίος θεωρούσε ότι είναι δυνατή η σκιαγράφηση μιας τέλειας κοινωνίας, έστω και ως προσεγγίσιμου ιδεώδους. Ο Vico, απορρίπτοντας την οικουμενικότητα μιας τέτοιας αρχής, επιχειρεί να ανασυγκροτήσει την ιστορία στηριζόμενος στην αρχή του μεταβλητού χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης και στη μοναδικότητα των ανθρώπινων πολιτισμών. Η κύρια μομφή του κατά των διαφωτιστών αφορά την εκ μέρους τους αποδοχή της ύπαρξης κάποιας σταθερής, οικουμενικά συγκροτούμενης ανθρώπινης φύσης, από τη λειτουργικότητα της οποίας μπορεί να εξαχθεί ένας ευκταίος τρόπος συμπεριφοράς και κουλτούρας.

Η ανασυγκρότηση της «ιδεατής αιώνιας ιστορίας» προϋποθέτει τη χρήση της μόνης δυνατής μεθόδου που οδηγεί στην αλήθεια. Αυτή είναι αυτογνωσία, γνώση αιτιών «per caussas» και όχι πληροφόρηση. Επιτυγχάνεται δε μόνο στην περίπτωση της μελέτης της ανθρώπινης ιστορίας, αφού αυτή, αντίθετα με τα φυσικά φαινόμενα, δημιουργείται από τους ίδιους τους ανθρώπους. Το φυσικό κόσμο τον μαθαίνουμε, δεν τον κατανοούμε. Μόνον η μελέτη των κοινωνικών φαινομένων δείχνει γιατί ένα πράγμα είναι όπως είναι, ενώ των φυσικών δείχνει μόνο πώς είναι. Τα φυσικά φαινόμενα έχουν γνώσιμο παρελθόν, όχι όμως ιστορία.

Η γνωσιοθεωρία του στηρίζεται στην αρχή της ανασυνθετικής φαντασίας, η οποία είναι απαραίτητη για την «εισχώρηση» στην πνευματική ζωή άλλων προγενέστερων πολιτισμών και τρόπων ζωής. Οι άνθρωποι στο «πρώιμο ηρωικό στάδιο» κατανοούν τον κόσμο μόνο με τη φαντασία και τη χρήση της μεταφοράς. Σ' αυτό το στάδιο η ανθρώπινη δράση διαμεσολαβείται από τη μυθολογική φαντασία, η οποία είναι συγκεκριμένος τρόπος έκφρασης της συλλογικότητας των πρώιμων λαών και όχι ένα λάθος, όπως πίστευαν οι διαφωτιστές. Ακόμη και το «ανθρώπινο στάδιο» της ιδεατής ιστορίας εμπεριέχει τους δικούς του μύθους. Σκέψη ιδιαίτερης σημασίας για τη μεταγενέστερη κριτική κατά του Διαφωτισμού.

Τελικά, η κύρια συμβολή του Vico συνίσταται, όχι στη θεωρία του περί σταδίων της κοινωνικής ανάπτυξης, αλλά στην ιδέα της ιστορίας ως «συνεχούς αυτοσχηματισμούς των ανθρώπινων πολιτισμών». Αυτό σημαδεύει μια σημαντική στροφή στην ιστορία της δυτικής σκέψης. Πολύ σωστά όμως, όπως παρατηρεί ο Μπερλίν, η ανάδειξη της σημασίας των επιμέρους πολιτισμών και η άρνηση των καθολικών αξιών συνδέονταν και με την ιδιαίτερη φάση ανάπτυξης της Νάπολι, όπου το κύριο ήταν η ανάδειξη των επιμέρους εξουσιών σε βάρος της κεντρικής διακυβέρνησης. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με τους Hamann και Herder, οι οποίοι αντιμετώπιζαν την πολιτιστική και πολιτική κυριαρχία του γαλλικού μοντέλου.

Ο Herder πιάνει το νήμα εκεί που το είχε αφήσει ο Vico, εάν και δεν είναι γνωστό πόσο πολύ γνώριζε τις θέσεις του. Ο Herder εκφράζει την αντίθεσή του στο Διαφωτισμό μέσα από α) το θαυμασμό του κάθε αυθεντικού πολιτισμού, β) την απόρριψη καθετί του οικουμενικού και αιώνιου και γ) κάθε διαχωρισμό ιδεών και φυσικών αντικειμένων. Ο λαϊκίστικος εθνικισμός αποτελεί, κατά τον Μπερλίν, την πρώτη κύρια ιδέα του Herder. Αυτός όμως ο εθνικισμός δεν είναι επιθετικός και βίαιος, αλλά εστιάζει την προσήλωσή του στην οικογένεια, τη γλώσσα, τις παραδόσεις και το χωριό. Η φύση, η φυλή ή το χρώμα δεν καθιστούν κάποια έθνη ανώτερα. Εκθειάζει τις γερμανικές ρίζες επειδή είναι τμήμα του δικού του πολιτισμού και όχι γιατί είναι ανώτερες από τις αξίες άλλων λαών. Ο εθνικισμός του δεν είναι πολιτικός, αλλά πολιτισμικός, γι' αυτό είναι αντίθετος προς το συγκεντρωτισμό, την αυταρχικότητα και κάθε ομοιομορφία.

Ο Herder, όπως και ο Vico, απορρίπτει την ύπαρξη ενιαίων κριτηρίων αξιολόγησης των πολιτισμών. Οι πολιτισμοί είναι συγκρίσιμοι αλλά και ασύμμετροι, γι' αυτό θεωρούσε ανόητη την ιδέα του Διαφωτισμού για ανασύσταση των αρχαιότερων πολιτισμών. Κάθε πολιτισμός είναι μοναδικός, δεν μπορεί να κρίνεται με κριτήρια άλλων και δεν αντιγράφεται. Αυτές οι θέσεις αποτελούν τη δεύτερη μεγάλη αρχή του. Η τρίτη αρχή, την οποία ο Μπερλίν ονομάζει συμβατικά εξπρεσιονισμό, εκφράζεται με το δόγμα ότι η τέχνη αναδεικνύεται από την άτμητη προσωπικότητα του ατόμου ή της ομάδας. Με αυτή την έννοια, δεν μπορεί να υπάρχει απόσταση μεταξύ των κοσμοαντιλήψεων του καλλιτέχνη και του δημιουργήματός του. Ο πραγματικός καλλιτέχνης υπάρχει μόνον ως ενιαίος και στρατευμένος.

Ο Hamann είναι ο πρωτοπόρος του ανορθολογισμού και του ενοφθαλμισμού του θρησκευτικού στοιχείου στην ανάλυση του κοινωνικού. Απορρίπτει την ύπαρξη χάσματος μεταξύ λόγου και εμπειρίας, καρδιάς και νόησης. Πηγή της αλήθειας δεν είναι οι κανονικότητες του Λόγου, αλλά η Αποκάλυψη. Ο Θεός του δεν είναι η αφαίρεση των ντεϊστών, αλλά ένας δημιουργικός και περιπαθής Θεός. Δεν πρέπει όμως να αποδίδονται ανθρωπομορφικά στοιχεία στον Θεό. Τάσσεται υπέρ της ενότητας εκκλησίας και κράτους, αφού ο διαχωρισμός σάρκας και πνεύματος είναι βλασφημία. Το κράτος χωρίς την εκκλησία είναι ένα άψυχο πτώμα. Προϋπόθεση αυτής της ενότητας είναι η απόρριψη του καντιανού διαχωρισμού του ιδιωτικού από το δημόσιο χώρο.

Οι πολιτικές απόψεις του αποτελούν ένα μίγμα δημοκρατικού αντιφιλελευθερισμού και αντιδιανοουμενισμού. Παράλληλα, όμως, αναδεικνύει το «θεόπνευστο» ρόλο της μεγαλοφυΐας, η οποία αναπτύσσεται στο χώρο του ασύνειδου και του ασύλληπτου. Ο Διαφωτισμός, κατά τον Hamann,οδηγεί στο δεσποτισμό. Διάνοια και αντιλαϊκότητα βαδίζουν χέρι χέρι. Ο Μπερλίν υποστηρίζει ότι η σπουδαιότητα των απόψεων του Hamann έγκειται στην ανάδειξη εκείνων των πλευρών της ζωής που δεν μπορούν να συλλάβουν οι επιστημονικές αφαιρέσεις. Αυτό όμως δεν νομιμοποιεί τις θέσεις του κατά του αφαιρετικού-επιστημονικού λόγου.

Δεν είναι τυχαίο που οι Hamann και Herder θεωρούν τη λογοτεχνία (ιδιαίτερα την ποίηση) το πιο πολύτιμο μέσο, απείρως καλύτερο από τη θεωρία, για την κατανόηση ενός έθνους. Αυτή η άποψη σε περιόδους κρίσης του ορθού λόγου και αποϊδεολογικοποίησης αποτελεί κοινοτοπία. Το βλέπουμε και σήμερα άλλωστε, όπου ο θεωρητικός λόγος υποτιμάται, τα ΜΜΕ ξεχνούν την αξία των επιστημονικών αφαιρέσεων και οι ίδιοι οι επιστήμονες γράφουν μυθιστορήματα και όχι συγγράμματα. Βιβλία όμως σαν αυτό του Μπερλίν, με την επιστημονική τους ωριμότητα, αλλά και την αισθητική τους μεγαλοσύνη, αποδεικνύουν ότι ο θεωρητικός λόγος παραμένει ο κατεξοχήν -όχι βέβαια και ο μόνος- απελευθερωτικός λόγος.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 26/07/2002