Κριτικά δοκίμια

Γιατί έρχεται πάντα μια μέρα που αμφιβάλλει κανείς αν η λογοτεχνία είναι πράγματι «σκοπιμότητα χωρίς σκοπό», όπως -ορθά ασφαλώς- υπέθετε ο Καντ (εγκαινιάζοντας ουσιαστικά τη νεότερη αισθητική φιλοσοφία και βάζοντας σε καλό δρόμο την ηθική αναισθησία της αισθητικής), αμφιβάλλει αν πράγματι είναι αυτόνομη και ηθικά άχρηστη, όπως εύλογα διακήρυσσε ο Όσκαρ Ουάιλντ. Η λογοτεχνικότητα της λογοτεχνίας μπορεί να βασιλεύει, αλλά δεν κυβερνά. Και ούτως ή άλλως η λογοτεχνία έχει την κακή συνήθεια να παραπέμπει σε κάτι έξω από τον εαυτό της -πράγματα των ανθρώπων, καταστάσεις, αισθήματα, πάθη, πράξεις, δράματα- και, είτε το θέλουμε είτε όχι, ποτέ δεν γράφτηκε, ποτέ δεν διαβάστηκε και ποτέ δεν κρίθηκε μόνο με τα κριτήρια της τέχνης.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα κριτικά κείμενα που συγκεντρώνει ο Αρης Μπερλής στον παρόντα τόμο δημοσιεύτηκαν κατά τη διάρκεια της τελευταίας δωδεκαετίας (1988-2000) και καλύπτουν ένα ευρύτατο θεματογραφικό φάσμα. Ενα μεγάλο μέρος του βιβλίου αφιερώνεται στην ποίηση, από την οποία και ξεκινάει τη διαδρομή του ο Μπερλής. Τον απασχολούν, ανάμεσα σε άλλα, το έργο του Οδυσσέα Ελύτη και του Γιώργου Σεφέρη (χωρίς να κρύβει την προτίμησή του για τον ιεροφάντη Ελύτη, αλλά και χωρίς να περιστέλλει τις σοβαρές επιφυλάξεις του για τη θερμοκρασία και την ένταση του σεφερικού στίχου), η σχέση τρανταχτής απόκλισης μεταξύ Σικελιανού και Καβάφη (ένας υψηλόφρων, σχεδόν βροντώδης λυρικός απέναντι σε μιαν εκ συστάσεως εξομολογητική και ειρωνική φωνή), ο ελεύθερος και ο ομοιοκατάληκτος στίχος (υπενθυμίζω ότι ο κριτικός έθιξε πρώτος, και σε απολύτως καίριο χρόνο, ένα ζήτημα που επανέρχεται ποικιλοτρόπως σήμερα στην επικαιρότητα, χωρίς να τίθεται πάντα με τη δική του σοφία και νηφαλιότητα), καθώς και η αντιβολή μοντερνισμού και ανανεωμένης παράδοσης (μέσα από το σχολιασμό της ποιητικής δουλειάς του Διονύση Καψάλη, του Γιώργου Κοροπούλη και του Ηλία Λάγιου). Και η πεζογραφία, ωστόσο, έχει τη θέση της, ακολουθώντας κατά πόδας την ποίηση, στις σελίδες των Κριτικών Δοκιμίων, από το ειδικό βάρος της πρόζας του Μ. Καραγάτση και τα μυθιστορήματα της Ρέας Γαλανάκη (Θα υπογράφω Λουί, 1994, και Ελένη ή ο Κανένας, 1999) ή του Πέτρου Τσατσόπουλου (Η καρδιά του κτήνους, 1988) ώς τα πρωτοποριακά (να τα ονομάσω μεταμοντέρνα;) εγχειρήματα της Α.Σ. Μπάιατ (Posession, 1990) και του Μάγκνους Μιλς (Το μάντρωμα των ζώων, 1999).



Κριτική θεωρία

Εκείνο, όμως, που δεν θα μπορούσε σε καμιά περίπτωση να απουσιάζει (και, βεβαίως, δεν απουσιάζει) από τη συναγωγή του Μπερλή είναι η κριτική θεωρία. Οι αναφορές του αρχίζουν εν προκειμένω από το ρόλο του διδακτισμού στη λογοτεχνία, με αφετηρία τους ερμηνευτικούς άξονες του Μ.Λ. Εϊμπραμς και την ερμηνευτική πρόσληψη του Τζόις στην Ελλάδα (όπου και η εξαιρετικά κρίσιμη διάκριση μεταξύ της ροής της συνείδησης ως ενός κατ' εξοχήν μοντερνιστικού αποτυπώματος και του εσωτερικού μονολόγου ως πανάρχαιας -ήδη από τον Ομηρο- φόρμας) και φτάνουν ώς τον αμφίδρομο λόγο της μετάφρασης και τη συμβολή τής κατά Ντεριντά αποδόμησης στη νεότερη κριτική της λογοτεχνίας. Αξίξει τον κόπο να προσθέσω στο σημείο αυτό ότι η Λάμπα και ο καθρέφτης του Μ. Λ. Εϊμπραμς και το Πορτρέτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία του Τζόις θα κυκλοφορήσουν εντός του έτους σε μετάφραση του Μπερλή - ως εύγλωττες, θα έλεγα, ενδείξεις για την αδιάκοπη συνέχεια, αλλά και για τη σταθερή εσωτερική συνοχή της κριτικής του σκέψης.



Ενα αφανές συνδετικό νήμα

Σταθερή εσωτερική συνοχή και αδιάκοπη συνέχεια: ποιο ακριβώς είναι άραγε το νήμα που συνδέει, πέραν των όποιων μεταφραστικών τους αντιστοιχιών, τα εκ πρώτης όψεως διάσπαρτα κομμάτια των Κριτικών Δοκιμίων; Να πιαστώ από μια κάθε άλλο παρά τυχαία ρήση του Μπερλή στον επίλογό του; Γράφει, πολύ χαρακτηριστικά, εκεί ο ίδιος: Σήμερα ομολογώ ότι θα 'θελα να διαβάζω τη λογοτεχνία όπως όταν ήμουν παιδί, αλλά δεν γίνεται. Διότι αυτή η ανάγνωση προϋποθέτει μιαν «αθωότητα» που κάποτε χάθηκε ανεπιστρεπτί. Ωστόσο, και αν ακόμη τούτο ήταν εφικτό, και πάλι, μια τέτοια ανάγνωση θα ήταν ατελής. Για να είναι ολοκληρωμένη θα πρέπει να προσδέχεται το λογοτέχνημα ως αισθητικό αντικείμενο, να εκτιμά τους ιδίους τρόπους του και τις σχέσεις του με την καλλιτεχνική παράδοση, τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις, τη μίμηση και την πρωτοτυπία. Αλλά και ταυτόχρονα να προϋποθέτει ότι η πραγματικότητα στην οποία αναφέρεται η λογοτεχνία μπορεί να μην είναι ακριβώς η πραγματικότητα του κόσμου, αλλά δεν είναι παντελώς άσχετη. Η λογοτεχνική εικόνα μπορεί να μην είναι αληθής, αλλά δεν είναι ψευδής. Η λογοτεχνία, λοιπόν, είναι και δεν είναι γνώση του κόσμου, αντακλά και δεν αντανακλά την πολιτικοκοινωνική και την ιστορική πραγματικότητα, ομολογεί και δεν ομολογεί την αλήθεια της. Τι ακριβώς, όμως, μπορεί να σημαίνει κάτι τέτοιο; Μιαν ιδανική ισορροπία; Μια χρυσή τομή; 'Η μήπως έναν δεδηλωμένο και εν τέλει ανήμπορο αγνωστικισμό; Θα έλεγα ότι πριν και πάνω απ' όλα σημαίνει (και συνάμα οικοδομεί) μια πνευματική στάση. Μια στάση που παραμένει εν απορία και σε μόνιμη εκκρεμότητα όχι γιατί δεν είναι σε θέση να βγει από τη διττογραφία και το δυϊσμό της, αλλά επειδή δεν γίνεται παρά να βλέπει τα φαινόμενα (εσωλογοτεχνικά και εξωλογοτεχνικά) στην ανεξάλειπτη σύμπλεξη, σύγκλιση και αλληλοδιαπλοκή τους.



Ενδιάθετος λόγος

Κι αν το σκεφτεί κανείς καλύτερα, και φροντίσει να κοιτάξει τα κριτικά κείμενα του Μπερλή σε μια δεύτερη ή και τρίτη ανάγνωση, τότε εύκολα θα διαπιστώσει πως η στάση της αμφισημίας και της αμφιθυμίας τους, που προδίδει και τον καθαρά ενδιάθετο λόγο τους, εκδηλώνεται σε όλες τις κρίσιμες καμπές τους, όπου, εννοείται, επιστρατεύονται και τα ισχυρότερα (θεωρητικά και πρακτικά) επιχειρήματα: η ανομοιοκαταληξία προϋποθέτει τη μήτρα της ρίμας, αλλά και ο ελεύθερος στίχος επιβάλλει μιαν επανάσταση ολκής, ο μοντερνισμός συνθλίβει την ακουστική συνθήκη της παράδοσης, αλλά και η ακουστική συνθήκη της παράδοσης έχει πάψει από καιρό, είτε το θέλουμε είτε όχι, να αποτελεί την κυρίαρχη πρακτική της ποίησης στις ημέρες μας (και είναι ένα ζήτημα το πώς μπορεί να ανατραπεί το νεωτερικό ποιητικό μοντέλο), ο διδακτισμός και η παραγωγή ηθικού νοήματος ανήκουν χωρίς την παραμικρή αμφιβολία στις αξίες της αρχαίας ελληνικής ή της παλαιότερης εν γένει κριτικής, αλλά αίφνης εμφανίζονται και στους πλέον ακραιφνείς μοντερνιστές, συχνά δε με εξαιρετικά απαιτητικά ερείσματα, ο εσωτερικός μονόλογος επικαλύπτει κάποτε τη ροή της συνείδησης (παρά τη σαφήνεια της διάκρισης που είδαμε πρωτύτερα), όπως και η ροή της συνείδησης παρεισφρέει κατά περιπτώσεις στον εσωτερικό μονόλογο, ο ιδανικός στόχος της μετάφρασης είναι η ισότιμη υποστήριξη των αλληλοεμπλεκομένων γλωσσών (από τη γλώσσα της υποδοχής προς τη γλώσσα του πρωτοτύπου και τανάπαλιν), η αποδόμηση δεν είναι μόνο μια μέθοδος αποσάθρωσης του κειμένου, αλλά και μια ερμηνεία της «ερμηνευσιμότητάς» του.

Με τον κίνδυνο να υιοθετήσω ένα αναγωγισμό που δεν ταιριάζει καθόλου στον κριτικό στοχασμό του Μπερλή, θα ισχυριζόμουν ότι εκείνο που ορίζει πρωτίστως τις δεσπόζουσές του είναι ένα είδος εγελιανής διαλεκτικής: από την άρνηση στη θέση και από τη θέση στη σύνθεση, με οδηγό τη σύλληψη και την αντίληψη της λογοτεχνίας ως διακριτής μεταγλώσσας - ως μιας μυθοποιητικής, με άλλα λόγια, γλώσσας, που είτε μεταπηδά ανεπαισθήτως (αλλά οπωσδήποτε ενσυνειδήτως) σε πολλαπλά ετερογενή μορφώματα και είδη λόγου, είτε κοιτάζει κάθε τόσο τον εαυτό της στον καθρέφτη, φορμάροντας χωρίς αρχή και χωρίς τελειωμό τα φτιασίδιαχ της. Ας το πω, κλείνοντας, απερίφραστα: τα Κριτικά Δοκίμια συνιστούν γι' αυτούς, αλλά και για ένα πλήθος άλλους λόγους, που δεν προλαβαίνω εκ των πραγμάτων να καταγράψω, ένα από τα ωραιότερα δείγματα κριτικής γραφής των τελευταίων ετών - χωρίς κανέναν διασταγμό, θα τοποθετούσα το βιβλίο του Μπερλή ανάμεσα στα κορυφαία της οικογένειάς του.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/04/2001