Η σιδηρά κυρία

Ποια ήταν; Με ρωτούσαν οι φίλοι μου όταν έμαθαν πως έγραφα ένα βιβλίο για τη Μαρία (Μούρα) Ιγκνάτιεβνα Ζακριέφσκαγια-Μπένκεντορφ-Μπούντμπεργκ. Μια Μάτα Χάρι; Μια Λου Σαλομέ;
Είχε όντως κάτι που θύμιζε και τις δυο τους -τόσο τη διάσημη τυχοδιώκτρια, κατάσκοπο και ηρωίδα του κινηματογράφου, όσο και την κόρη του Ρώσου στρατηγού, της οποίας η γοητεία είχε προσελκύσει τον Νίτσε, τον Ρίλκε και τον Φρόυντ.
Την αποκαλούσαν κοντέσα Ζακριέφσκαγια, κοντέσα Μπένκεντορφ, βαρόνη Μπούνμπεργκ... Είχε καλλιεργήσει ένα θρύλο γύρω από τον εαυτό της, λέγοντας και πολλά ψέματα για την ιστορία της, τις υποτιθέμενες σπουδές της στο Cambridge, για τους 60 τόμους μεταφράσεων που υποστήριζε ότι είχε κάνει, για το παρελθόν της και τους προγόνους της... Όμως δεν έλεγε τυχαία ή ανόητα ψέματα σαν μυθομανής. Τα ψέματά της ήταν υπολογισμένα και λογικά, και στην υψηλή κοινωνία του Λονδίνου την θεωρούσαν μια από τις πιο έξυπνες γυναίκες της εποχής της. Δεν πίστευε τυφλά στη μοίρα, δεν είχε κακτακτήσει τίποτα χωρίς προσπάθεια. Για να επιβιώσει είχε υποχρεωθεί να γίνει προσεκτική, επιδέξια, τολμηρή και να δημιουργήσει απ' την πρώτη στιγμή ένα θρύλο γύρω από το πρόσωπό της.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Φίλος περιέγραφε μιαν εμπειρία του από την πάλαι ποτέ, «δογματική», αριστερή του περίοδο. Φοιτητής ακόμα σε έντονα πολιτικοποιημένες εποχές, έπεσε από τα σύννεφα όταν σκόνταψε σε μια φράση του άμουσου και προγραμματικού συγγραφέα Λένιν, η οποία μιλούσε για «τους επαναστάτες, που και αυτοί λίγο αδρανούν το καλοκαίρι, λόγω διακοπών...» (μεταφέρω κατά προσέγγιση τα λόγια του ηγέτη των μπολσεβίκων, γιατί δεν έτυχε να τα συναντήσω, παρά το ενδιαφέρον μου για μια τόσο περίεργη, «παραπολιτική» παρατήρηση).

Ο αφηγητής μας, λοιπόν, έλεγε ότι ένιωσε για πρώτη φορά μια ρωγμή να δημιουργείται στις βεβαιότητές του. Και οι επαναστάτες κάνουν διακοπές; Κατάλαβε ότι και κάτι άλλο παίζεται, πιο απτό και συνηθισμένο, σε μια δεύτερη σκηνή, πίσω από το αρραγές τής ιδεολογικής βιτρίνας. Στις μετέπειτα απομυθοποιήσεις του, διαβεβαίωνε, τον βοήθησε πολύ η προηγούμενη λεπτομέρεια.

Βιβλία, σαν το ανά χείρας, της Ρωσίδας Νίνα Μπερμπέροβα (1901-1993), θεωρητικά αποσκοπούν στο να κατέβει το βλέμμα επί της Ιστορίας και των μύθων της από τα υψηλά στα χθαμαλά: δηλαδή να βρεθεί στο ύψος των ανθρώπων που τη δημιουργούν μέσα σε αληθινό ρεαλιστικό πλαίσιο και όχι σε αυτό του νιτσεϊκού ή άλλου προμηθεϊκού όντος.

Αυτά, είπαμε, θεωρητικά... Διότι όσον αφορά το συγκεκριμένο κείμενο της Μπ., στην πράξη δεν έχουμε να κάνουμε, σε κάποιο βαθμό, με αποδομήσεις αλλά με το αντίθετο -παρά τις διαβεβαιώσεις τής συγγραφέως στον πρόλογο. Στην πραγματικότητα (γιατί πρόκειται για ένα περίεργο βιβλίο), εδώ που τα λέμε, δεν βρισκόμαστε μπροστά σε μυθοπλασίες αλλά ούτε σε απόλυτα ιστορικές ψηλαφήσεις. Διότι η Μπ. μάλλον δεν είναι σίγουρη γι' αυτό που θέλει να κάνει φιλοτεχνώντας το «πορτρέτο μιας κυρίας», όπως θα 'λεγε και ο Τζέιμς. Ομως, σε κάθε περίπτωση, το εγχείρημα παρουσιάζει ενδιαφέρον...

Να το πούμε απερίφραστα: το κείμενο της Μπ. είναι αντιφατικό. Κατ' αρχάς «Η σιδηρά κυρία» παίζει περισσότερο με το είδος της ιστορικής βιογραφίας παρά με αυτό της μυθιστορηματικής βιογραφίας, αν και καταλήγει να υπηρετεί, λέω, μάλλον το δεύτερο... Στις σελίδες της προσεγγίζεται, υποτίθεται με ιστορικά ντοκουμέντα (άσχετο εάν αυτά κάπου ξεχνιούνται ή αντιμετωπίζονται επιπόλαια), η προσωπικότητα μιας Ρωσίδας αριστοκράτισσας(;), με κάπως σκοτεινές πτυχές, της Μαρίας Ιγνιάτεβνα Ζακριέφσκαγια Μπένκεντορφ Μπούντμπεργκ, που υπήρξε, μεταξύ άλλων, και γραμματέας του Μαξίμ Γκόρκι. Η μέθοδος που η συγγραφέας ακολουθεί, να το επαναλάβω, γίνεται με όρους που θα ήθελαν να θυμίζουν αυστηρά ιστορική έρευνα αλλά οι κάπως συζητήσιμες πηγές και οι αναπαραστάσεις δεν πιστώνουν συνολικά το αποτέλεσμα, αν αυτό κριθεί με στενά επιστημονικά κριτήρια.

Η βιβλιογραφία της Μπ. είναι ελάχιστη και καθόλου διασταυρωμένα όσα αναφέρονται στην ταραγμένη περίοδο της Οκτωβριανής Επανάστασης και όσα ακολούθησαν, μείζονα και ελάσσονα, στοιχεία τής σκηνογραφίας που φιλοξένησε τη διαδρομή τής ηρωίδας και αυτή των συμπρωταγωνιστών της.

Η γραφή συνδυάζει το απομνημόνευμα κάποιου ώριμου που αναπολεί, με την ιστορική αλλά μαζί και τη λογοτεχνική αναπαράσταση. Καίτοι για την μπολσεβικική επανάσταση έχουμε διαβάσει πολλά συναισθηματικά, ιμπρεσιονιστικά κείμενα από «λευκούς» εμιγκρέ, και όχι επιπέδου, βέβαια, Μπούνιν ή Ναμπόκοφ, το πλούσιο υπέδαφος εκείνης της περιόδου πάντα θα προσφέρεται για μαρτυρίες και μυθοπλασίες, κυρίως σε επίπεδο αναπαράστασης μικρόκοσμων.

Σήμερα, μάλιστα, που η λογοτεχνία και η δημοσιογραφία υπερακοντίζουν, ενίοτε με απαιτήσεις, την ιστορική έρευνα, φωτίζοντας πιο καίριες πλευρές της ανθρώπινης περιπέτειας μέσα στο χρόνο, χειρονομίες όπως της Μπερμπέροβα έρχονται να συμβάλουν σε αυτή την (επαν)εκτίμηση του παρωχημένου. Μια λεπτομέρεια για τη συμπεριφορά ενός επωνύμου, μία αιρετική κρίση για κάποιο παγιωμένο μέσα μας γεγονός, δηλαδή μία αιφνίδια λήψη του ιστορικού χώρου από πρωτότυπη γωνία (ακόμα και ένα ανέκδοτο από το μπουντουάρ κάποιου παραδεδομένου σε μας από τα θεσμικά ως ανεπίληπτου), μπορεί να λειτουργήσει μέσα μας λυτρωτικά και απολύτως παιδευτικά γύρω από τη φύση της Ιστορίας. Ο Λένιν, π.χ., ήταν αυστηρός λογοκριτής πολλών σημαντικών Ρώσων διανοουμένων; Η χήρα του Κρουπσκάγια είναι αλήθεια ότι είχε προγράψει εγγράφως ακόμα και τον Δάντη ως... αντιδραστικό; Το σοβιετικό καθεστώς έτρεφε διάφορους απατεώνες-καταχραστές μέσα στους κόλπους του, ακόμα και στην πρώτη, «αγνή», υποτίθεται περίοδό του; Τα εγκλήματα της Αστυνομίας Τσεκά ήταν τόσο πολλά και ειδεχθή όσο της καταλογίζει η Μπερμπέροβα; (και πριν από αυτήν πλείστοι όσοι ιστορικοί, βέβαια...) κ.λπ. κ.λπ.

Ολα αυτά, μαζί με δεκάδες άλλες λεπτομέρειες μακροσκοπικές αλλά και -κυρίως- φαινομενικά δευτερεύουσες εκείνης της τόσο χαώδους και μαζί εξιδανικευμένης εποχής, απασχολούν την Μπ., η οποία έχει την πρόθεση να υφάνει γύρω από την ηρωίδα της τον τόσο ενδιαφέροντα ιστορικό ιστό της Οκτωβριανής συνθήκης. Μόνον που το πλαίσιο κάποτε καταλήγει να περιγράφεται... ερήμην της ηρωίδας, μιας και η βιογράφος ενίοτε την ξεχνά, χάνοντάς την από το οπτικό της πεδίο... Δηλαδή, η τελευταία, παρασυρμένη από τους δορυφορικούς περί την ηρωίδα χαρακτήρες και από τα γεγονότα της εποχής, μιλάει μόνον γι' αυτά αφήνοντας την Μπούντμπεργκ στο περιθώριο!

Ετσι, ας πούμε, παρακολουθούμε τη διαδρομή του Αγγλου διπλωμάτη/κατασκόπου Λόκχαρντ, πρώτου συντρόφου της Μπούντμπεργκ, και σκοτεινού προσώπου, ή πλείστες όσες (οπωσδήποτε σημαίνουσες) πλευρές της ζωής του Γκόρκι τόσο διεξοδικά και χωρίς τη σύμφραση της ηρωίδας, ώστε αναρωτιέσαι μήπως διαβάζεις βιογραφία άλλων προσώπων και όχι της «σιδηράς κυρίας»...

Πάντως πρόκειται, συνολικά, για ένα κείμενο που δεν κλείνει το μάτι στον σκανδαλοθήρα ή ηδονοβλεψία αποδέκτη, αν και το φιλοπερίεργο, σε διάφορα επίπεδα ...διαστροφής, δεν λείπει ποτέ από την αναγνωστική απόλαυση. Και η Μπερμπέροβα δίνει αρκετές λαβές για έλεγχο, αφού μεταδίδει πληροφορίες κάπως ιδιωτικές, και επιπλέον αβασάνιστα. Είπαμε, όμως, ότι σε γενικές γραμμές πετυχαίνει να κρατήσει το ενδιαφέρον μας, έτσι καθώς πλαγιοκοπεί μεγάλα γεγονότα μέσα από τα παρασκήνιά τους.

Η Μυρσίνη Γκανά εξελίσσεται σε μία πρώτης τάξεως μεταφράστρια, από τα γαλλικά και τα αγγλικά. Εδώ απέδωσε το γαλλικό κείμενο με σεβασμό, που δεν απέκλειε τη δημιουργικότητα.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/08/2006