Έλληνες μάγοι

Μέσα από τους μαγικούς παπύρους, τις καταδεσμικές πινακίδες και
τα φυλακτά, θα κατανοήσουμε γιατί οι Έλληνες μάγοι δεν
μπορούσαν να εκφραστούν όπως ο Πλάτων και ο Λυσίας: γιατί η
μαγεία δεν αποτελεί τη γλώσσα της πλειοψηφίας των πολιτών με τα
ξεκάθαρα δικαιώματα αλλά, τις περισσότερες φορές, το καταφύγιο
των αποκομμένων, εκείνων που δεν μπορούν να εκφραστούν
ελεύθερα. Οι γυναίκες, οι μέτοικοι, οι δούλοι. Γιατί η μαγεία
είναι η γλώσσα των περιθωριακών.







ΚΡΙΤΙΚΗ




Ο κόσμος της αρχαίας ελληνικής μαγείας απατηλός, σκοτεινός και απροσπέλαστος. Γεμάτος ανάκουστες εκφράσεις, αλλόκοτες δυνάμεις, φανερώσεις απόκοσμες. Η μελέτη του Bernard περιγράφει με τρόπο γλαφυρό και γοητευτικό αλλά κυρίως με επιστημονική επάρκεια και ακρίβεια μια Ελλάδα δυσοίωνη και ομιχλώδη, γεμάτη καταλυτικά πάθη, άγχος, μίσος και αγωνία, που φλογίζεται από τον πυρετό του μυστηρίου. Η διαδρομή την οποία ακολουθεί ο συγγραφέας ορίζει μια πορεία μέσα από μια ανύποπτη για τους πολλούς, άγνωρη περιοχή του αρχαίου πολιτισμού, σηματοδοτεί μια μετάβαση από τους «σοφούς» στους «μάγους», από το φωτεινό στερέωμα του δήμου στο δυσοίωνο και απειλητικό βασίλειο των «δαιμόνων». Γιατί ο κόσμος των μάγων δεν είναι ο λαμπρός κόσμος των πολιτικών, των στρατηγών, των ρητόρων και των ελεύθερων πολιτών, αλλά το καταφύγιο όλων όσοι δεν μπορούν να εκφραστούν ελεύθερα όπως εκείνοι, όσοι ζουν στη σκιά των θεσμών και της επίσημης πολιτείας: των γυναικών, των δούλων και των μετοίκων, των εφήβων. Η μαγεία δεν είναι μόνο καταφυγή αλλά και γλώσσα συνεννόησης, γλώσσα συνδιαλλαγής όλων ετούτων των απομονωμένων, περιθωριακών ομάδων ­ το ηθελημένα σκοτεινό και δύσληπτο ιδίωμα που χρησιμοποιεί πηγάζει ακριβώς από αυτό το αίσθημα κοινωνικού αποκλεισμού. Επισφαλείς είναι οι ατραποί που οδηγούν μέσα από έναν λαβύρινθο ακαθόριστων στοιχείων, αμφίβολων αισθήσεων και απόκρυφων συμπεριφορών, αυτό το μυστηριακό, αβυσσαλέο κάποτε ασυνείδητο, είναι δύσκολο να περιγραφεί με λέξεις. Το μονοπάτι σε φέρνει ψηλαφητά όχι μέσα από την επικράτεια της λογικής αλλά μέσα από εκείνη του θυμού, των παθών και των αισθημάτων, δηλαδή όλων εκείνων που ο Όμηρος αποκαλούσε φρένες.

Για οδηγοί σ' αυτό το ταξίδι χρησιμεύουν στον Bernand οι μαγικοί πάπυροι, οι καταδεσμικές πινακίδες και τα φυλαχτά. Οι πάπυροι ­για την ακρίβεια, οι λίγοι που γλίτωσαν από τον συστηματικό αφανισμό της Εκκλησίας κατά τους χριστιανικούς αιώνες­ αναφέρονται σε μαγγανείες, σε μαγικές ρήσεις, σε ύμνους και σε τελετουργίες και τόπος προέλευσής τους είναι συνήθως η ελληνική και ρωμαϊκή Αίγυπτος. Το μαγικό τους περιεχόμενο, ένα αμάλγαμα αιγυπτιακών, βαβυλωνιακών, ιουδαϊκών και κάποτε χριστιανικών παραδόσεων, όπου συχνά συμφύρονται ερμητικά σύμβολα και λέξεις, χωρίς νόημα εκ πρώτης όψεως, εκφέρεται σε ιερογλυφική γραφή ή σε κοινή αλεξανδρινή (η λαϊκή γραφή της περιόδου από τον 2ο π.Χ. ως και τον 5ο μ.Χ. αιώνα) ή ακόμη και σε κοπτική ή λατινική. Πολλά αποσπάσματα μεταφέρουν τη φρασεολογία άγνωστων μυστηρίων και ερμητικών κειμένων, ενώ ακατάληπτες σχεδόν εικονογραφήσεις δυσχεραίνουν στο έπακρον την ερμηνεία τους. Μία επιπλέον δυσκολία αποτελούν οι στερεότυπες εκφράσεις τους, που αναφέρονται σε κάποια μύηση, η οποία για να παραμείνει κρυφή αποδίδεται με μισόλογα. Οι καταδεσμικές πινακίδες, αν και είναι στις αποκαλύψεις τους ακόμη πιο φειδωλές από τους παπύρους, έχουν μια ουσιαστική συμβολή στην αποκάλυψη του προσώπου της αρχαιοελληνικής μαγείας. Πρόκειται για ορθογώνια μολυβένια ελάσματα με χονδροειδή συνήθως χάραξη και ανώμαλη διάταξη των γραμμών, ενώ συχνά συνοδεύονταν από αντίστοιχο γητευτικό ειδώλιο γιατί πίστευαν ότι μια παραστατική απεικόνιση της επίκλησης διευκόλυνε την αίσια έκβαση της υπόθεσης. Σκοπός τους ήταν ο κατάδεσμος, το «δέσιμο» δηλαδή του παραλήπτη και η καθυπόταξή του στις θελήσεις του συντάκτη του. Πιο συχνά χρησιμοποιούνταν σε περιπτώσεις ερωτικής διεκδίκησης και είναι ιδιαίτερα γνωστό ένα επίγραμμα που χρονολογείται τον 2ο μ.Χ. αιώνα και βρέθηκε στον Αδρυμητό, την πρωτεύουσα της τυνησιακής Βυσσάτιδας. Κάποια σκλάβα με το όνομα Σέπτιμα απευθύνεται μέσω κάποιου άγνωστου σ' εμάς νεκρού στον Όσιρι και τον παρακαλεί να εμφυσήσει στον απελεύθερο Σεξτίλιο φλογερό ερωτικό πάθος για κείνην. «Σε εξορκίζω» διαβάζουμε στο επίγραμμα «από την ώρα που θα εναποθέσω αυτό το ξόρκι, ο Σεξτίλιος, ο γιος της Διονυσίας, να μην ξαναβρεί ύπνο, να καίγεται και να παραληρεί, να μην μπορεί να κοιμηθεί, ούτε να καθήσει ούτε να μιλήσει, αλλά να σκέπτεται εμένα, τη Σέπτιμα, την κόρη της Αμοίνης. Να καίγεται το πνεύμα και η καρδιά του, όπως κι όλα τα μέλη του σώματός του. Ειδάλλως θα κατεβώ στο απαραβίαστο ιερό του Οσίριδος, θα σπάσω το φέρετρό του και θα τον πετάξω έξω να τον πάρει ο ποταμός. Γιατί εγώ είμαι ο μέγας δεκάρχης του μεγάλου θεού Αχραμμαχάλαλα»...

Δεν ξέρουμε αν το ξόρκι έπιασε και το πυρετικό πάθος της νέας βρήκε ανταπόκριση. Αυτό που μπορούμε να πούμε με σιγουριά είναι ότι η επιλογή του υλικού των πινακίδων, του μολυβιού δηλαδή, δεν είναι τυχαία. Εκτός από τον αρχικό συμβολισμό που εμπεριείχε το τεφρό τους χρώμα, το χρώμα του θανάτου όπως υπαινίσσεται ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, ήταν άφθαρτες, αιώνιες, διαρκούσαν εσαεί. Εκτός, τέλος, του γεγονότος ότι λόγω της φύσης του μολυβιού ήταν ευκολοχάρακτες, συνδύαζαν και ένα άλλο πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό: ήταν ανοξείδωτες, απρόσβλητες δηλαδή από την υγρασία. Και αυτή υπήρχε άφθονη στους τάφους όπου τοποθετούνταν συνηθέστερα ή στα πηγάδια και στις πηγές όπου τις συναντάμε σπανιότερα. Μια πιθανή οξείδωση και άρα καταστροφή της πινακίδας θα σήμαινε λοιπόν και την ακύρωση ή κατάλυση της βασκανίας που ήταν επάνω της χαραγμένη. Εκτός όμως από το μολύβι, που δρούσε με το βάρος και την ψυχρότητά του, αντίστοιχες ενεργητικές ιδιότητες διέθεταν το χρυσάφι και οι πολύτιμοι λίθοι. Σε χρυσές πινακίδες έχουν χαραχθεί τα λεγόμενα «Ορφικά», κείμενα που περιγράφουν το ταξίδι του Ορφέα στον Αδη, προς αναζήτηση της γυναίκας του Ευρυδίκης, και που αποτελούν έναν οδηγό ανεκτίμητων πληροφοριών για όσους ατρόμητους θα επιχειρούσαν αυτή την άκρως επικίνδυνη κατάβαση στη χώρα των Μακάρων. Ευρεία σε εκείνους τους αιώνες ήταν και η χρήση δαχτυλιδιών κυρίως και σφραγίδων που είχαν επάνω τους αποτυπωμένες επιγραφές ή παραστάσεις με μαγικό ή θρησκευτικό περιεχόμενο. Τα μικροαντικείμενα αυτά, όπου αναμφισβήτητη είναι επάνω τους η πολιτισμική επιρροή της Αιγύπτου και της Συρίας κυρίως, αλλά και των Εβραίων της Παλαιστίνης και της διασποράς, είναι τις περισσότερες φορές αινιγματικά και ερμηνεύονται δύσκολα.

Η λειτουργία βεβαίως όλων ετούτων των άψυχων υλικών αντικειμένων προϋποθέτει την ύπαρξη υπερφυσικών δυνάμεων, που στις περισσότερες των περιπτώσεων αντιπροσωπεύουν τα πνεύματα και οι ψυχές των νεκρών. Οι «πλείστοι», όπως τους αποκαλεί ο Στράβων, εμπνέουν εκτός από σεβασμό και φόβο και κατέχουν πολύ σημαντική θέση στον πολιτισμό των αρχαίων. Χάρη στην ικανότητα να βοηθούν αποτελεσματικά τους ζωντανούς, οι οποίοι συχνά απευθύνονταν σε αυτούς με επιστολές που τις τοποθετούσαν συνήθως στο αγγείο με το φαγητό που άφηναν στον τάφο, είναι και «κρείσσονες», δηλαδή οι ισχυρότερες από όλες τις χθόνιες δυνάμεις. Ενα προσωπικό αντικείμενο του νεκρού (κάποιο κουρέλι από τα ρούχα του, ένα φτενό στολίδι, ένα σάπιο παπούτσι) ή ­ακόμη καλύτερα­ ένα κομμάτι από το λείψανο (νύχι, μαλλιά, κόκαλο) μπορούν να μεταβάλουν κάποιον σε κύριό του και να υποχρεώσουν το φάντασμά του να ενεργήσει κατά τον τρόπο που εκείνος επιθυμεί. Για να αναχαιτισθεί το κύμα τυμβωρυχίας που για τους παραπάνω λόγους (αλλά και για απογύμνωση του μεταστάντος από τα τιμαλφή του) είχε πάρει μεγάλες διαστάσεις, φοβερές κατάρες φυλάσσουν τους τάφους και οι «τιμωροί» νεκροί υπόσχονται μια κόλαση εν ζωή όχι μόνο σε αυτούς που τόλμησαν να ταράξουν τη γαλήνη τους αλλά και στους οικείους τους, ακόμη και στους απογόνους τους. «Η γη να μην του δίνει καρπούς, η θάλασσα να πάψει να είναι πλωτή για αυτόν, να έχει άθλιο τέλος κι αυτός και όλη η γενιά του» είναι το ανάθεμα εναντίον κάποιου πιθανού ιερόσυλου που διαβάζουμε επάνω στο μνημείο του Ηρώδου του Αττικού. Ορισμένες επιγραφές καταριούνται τις γυναίκες οι οποίες θα επιχειρήσουν κάτι τέτοιο να μείνουν στείρες ή να γεννήσουν τέρατα. Αυτές οι εκδηλώσεις μανιασμένης εκδικητικότητας εκ μέρους όσων εγκατέλειψαν τα εγκόσμια είναι πάντως δικαιολογημένες. Οι νεκροί είναι κακοί γιατί και οι ζωντανοί είναι τέτοιοι: φθονεροί, άρπαγες, δολεροί. Για την κακία όμως των ζωντανών ­αλλά και κάποτε κάποιων πεθαμένων­, που μια από τις πιο κοινές, καθημερινές της εκδηλώσεις είναι το κακό μάτι, υπάρχουν τα φυλαχτά. Τη βασκανία και το μάτιασμα αλλά και την πρόθεση κάποιων να βλάψουν τους συνανθρώπους τους με πιο χειροπιαστό τρόπο αναλαμβάνει συνήθως να εξουδετερώσει ένα «μαγικό μάτι» χαραγμένο σε κόκαλο, που φοριέται σαν μενταγιόν στον λαιμό. Καθώς όμως ο φαλλός ως σύμβολο γονιμότητας θεωρείται ιδανικός για την αποθάρρυνση και εξουδετέρωση της βασκανίας, ένα χαραγμένο σε μάρμαρο πέος, που ίδιο ευεργετικό μάτι ανοίγει την οπή του κατά την εκσπερμάτιση, συνηθίζεται να κοσμεί τα κατώφλια στις ρωμαϊκές βίλες της Ανατολής. Τον ίδιο ρόλο παίζουν και οι ελληνικές κεφαλές των Ερμών, που προβάλλοντας το ανδρικό όργανο προστατεύουν από το κακό παντού όπου μπορεί να ελλοχεύει ο κίνδυνος: σε απόμερα σοκάκια, σε σταυροδρόμια ή σε πλατείες. Ακόμη πιο προστατευτικός όμως εμφανίζεται ο ιθυφαλλικός θεός Μην (οι ερευνητές τον ταυτίζουν με τον γνωστό μας Πάνα), που είχε στην εξουσία του τις άγονες περιοχές και τις ερημικές τοποθεσίες.

Σχεδόν όλες τις επιχειρήσεις μαγείας κατευθύνουν οι μάγοι, που λεπτομέρειες της τέχνης τους δεν γνωρίζουμε σήμερα. Μόνο κάποιοι ποιητές, μυθιστοριογράφοι, ιστορικοί, ρήτορες ή φιλόσοφοι επέτρεψαν στους εαυτούς τους λιγοστές εκμυστηρεύσεις για την ιδιότυπη αυτή κάστα ανθρώπων. Μια από τις πιο γνωστές μορφές αποτελεί η ομηρική Κίρκη, αδελφή του βασιλιά της Κολχίδας και θεία μιας άλλης φοβερής μάγισσας, της Μήδειας. Αν και αρχικά θα βρει τον δάσκαλό της από τον Οδυσσέα, αφού αποτυγχάνει να τον μετατρέψει με το μαγικό της φίλτρο σε ζώο όπως τους συντρόφους του, τον γοητεύει τελικά με τα γυναικεία της θέλγητρα και τον κρατά κοντά της. Όταν πάντως ο ήρωας ζητάει να κατεβεί στον Αδη για να μάθει αν θα αξιωθεί τον νόστο, η μάγισσα όχι μόνο θα στείλει ούριο άνεμο που θα τον φέρει γοργά στη Χώρα τον Κιμμερίων αλλά και θα τον μυήσει στην απαραίτητη μυστική τελετουργία που θα του ανοίξει τις πύλες της Νέκυιας. Η άλλη μάγισσα του έπους, η Καλυψώ, έχει τα ίδια γνωρίσματα με την προκάτοχό της: όμορφες πλεξούδες, μαγευτική φωνή, ταλέντο στην υφαντική και κατοικεί μόνη, σε ένα άγριο, κακοτράχαλο μέρος με αποκλειστικούς συντρόφους της τα πουλιά. Αντίθετα η Μήδεια, όπως εμφανίζεται στην περίφημη ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη, κινείται σαφώς σε ένα πυκνό δίχτυ ανθρώπινων σχέσεων και παθών. Η απόρριψή της από τον Ιάσονα θα της εμπνεύσει ένα άγριο εκδικητικό μένος όχι μόνο εναντίον του άντρα της και της νέας εκλεκτής της καρδιάς του Γλαύκης αλλά και εναντίον του Κρέοντα και όλου του ανδρικού γένους. Σε αυτό το συγκλονιστικό δράμα φθόνου, παρακινούμενη από τις πιο σκοτεινές και καταστροφικές δυνάμεις που κρύβει στα μύχιά της η ανθρώπινη ψυχή, η προδομένη βάρβαρη θα ξεδιπλώσει και θα εφαρμόσει με επιτυχία όλα τα μυστικά της σκοτεινής τέχνης της, σκορπώντας σε όσους την περιβάλλουν τον όλεθρο και τη συμφορά: οι κόρες του Πελία θα βράσουν ζωντανό τον πατέρα τους ακολουθώντας τις δικές της σφαλερές συνταγές που δήθεν θα του ξανάδιναν πίσω τα χαμένα του νιάτα, η αντίζηλός της Γλαύκη και ο πατέρας της, βασιλιάς της Κορίνθου Κρέοντας θα καούν ζωντανοί από μια πυρκαϊά που ανάβει η ίδια στο παλάτι, γλιστρώντας μέσα σε αυτό αφού με ένα βοτάνι άλλαξε τη μορφή της, ο Ιάσονας θα βρει φριχτό θάνατο καταπλακωμένος από το κατάρτι του ίδιου του πλοίου του, της «Αργούς». Αυτό το στερεότυπο της ανελέητης γυναίκας-τιμωρού συνέχισε για αιώνες να στοιχειώνει τα όνειρα των ανδρών. Και δεν είναι τυχαίο που η κυρίαρχη ιδεολογία της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας έδωσε στις δράστιδες παρόμοιων εγκλημάτων πάθους τον ζοφερό και αποτροπιαστικό τίτλο της «μάγισσας». Με αυτόν τον τρόπο, στη μεσογειακή κοινωνία, η μεταφυσική συναντιέται με τη ζωή. Και μέσα από τον αρχέγονο για το άγνωστο ­πάντοτε ζωντανό­ φόβο, νομιμοποιείται και αποθεώνεται.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 23-08-1998