Εξόριστοι στο Αιγαίο

Πρόλογος - Εισαγωγή: Ντέιβιντ Κλόουζ - Άλκης Ρήγος


Σχεδόν εξήντα χρόνια παρέμενε αγνοημένο από τη βιβλιογραφία μας το βιβλίο του Μπερτ Μπερτλς «Εξόριστοι στο Αιγαίο», ένα διεισδυτικό οδοιπορικό στην Ελλάδα του μεσοπολέμου και τους ανθρώπους της. Ο Μπερτλς βρέθηκε για μια δημοσιογραφική αποστολή και μια... ρομαντική συνάντηση από τη μακρινή Αυστραλία στην Ελλάδα και τελικά ενεπλάκη στην πολιτική ζωή του τόπου και στάθηκε με ευαισθησία απέναντι στους αγώνες του ελληνικού λαού λίγο πριν την δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Θα κουβεντιάσει με τον Δημήτρη Γληνό, τον Κώστα Βάρναλη, τον Γιώργο Σεφέρη, μα και με τον Σκλάβαινα και τον Πορφυρογένη. Θα μας δώσει τα πορτρέτα πολλών ηγετικών μορφών του κομμουνιστικού κινήματος, θα περιγράψει τα γεγονότα του Μάη του '36 στη Θεσσαλονίκη και θα ταξιδέψει καταχείμωνο σε φουρτουνιασμένες θάλασσες για να φτάσει στην Ανάφη και τη Γαύδο και να γνωρίσει από κοντά τους Έλληνες εξόριστους. Με το βιβλίο του Μπερτλς έχουμε μια άμεση ιστορική μαρτυρία για το πρόσωπο του απλού αγωνιστή της λευτεριάς και της δικαιοσύνης του κομμουνιστή και της κομμουνίστριας της εποχής εκείνης.

Άλκης Ρήγος

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο μικρός οίκος Φιλίστωρ, που τα τελευταία χρόνια ασχολείται με την έκδοση βιβλίων τα οποία άπτονται της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, πιο συγκεκριμένα της ιστορίας του ελληνικού εργατικού κινήματος από τις αρχές του 20ού αιώνα ως την πτώση της απριλιανής δικτατορίας, κυκλοφόρησε το αφήγημα Εξόριστοι στο Αιγαίο με υπότιτλο Αφήγημα πολιτικού και ταξιδιωτικού ενδιαφέροντος. Πρόκειται για το Exiles in the Aegean. Α Personal Narrative of Greek Politics and Travel του αυστραλού δημοσιογράφου και ποιητή, αλλά και λάτρη του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, Μπερτ Μπερτλς, που εκδόθηκε το 1938. Ο Μπερτλς, ο οποίος επισκέφθηκε την Ελλάδα τον Σεπτέμβριο του 1935, την ταραγμένη εποχή του Μεσοπολέμου, εκφράζει σοσιαλιστικές απόψεις. Φαίνεται πως δεν ήταν μόνο αριστερών πεποιθήσεων αλλά και οπαδός του Στάλιν (ο οποίος τότε βρισκόταν στον κολοφώνα της παντοδυναμίας του), αν κρίνουμε από το ότι αποκαλεί τους οπαδούς του Τρότσκι στην Ελλάδα, τους αρχειομαρξιστές, «προβοκάτορες», «γκάγκστερ», «τραμπούκους» και «λούμπεν στοιχεία» (σελ. 206).


Το βιβλίο είναι ακριβώς αυτό που λέει ο υπότιτλός του, ήτοι αφήγημα με πολιτικό και ταξιδιωτικό ενδιαφέρον, πράγμα που σημαίνει πως εκτός από τις πολιτικές αναφορές και επισημάνσεις - γνωστές και άγνωστες - για μια κρίσιμη ιστορική περίοδο της Ελλάδας, περιέχει στιγμές και εικόνες από τα ταξίδια του συγγραφέα ανά την ελληνική επικράτεια. Το ενδιαφέρον του Μπερτλς για την πολιτική κατάσταση της χώρας ήταν τόσο μεγάλο που έμεινε σε αυτήν περισσότερο από όσο είχε προγραμματίσει ώστε να δει όσο το δυνατόν πιο πολλά μέρη, να συναντήσει ανθρώπους και να πάρει συνεντεύξεις από αξιοσημείωτα πρόσωπα, όπως τον Δημήτρη Γληνό, τον Κώστα Βάρναλη, τον Γιώργο Σεφέρη και τα στελέχη του ΚΚΕ Σκλάβαινα και Πορφυρογένη - ο Μεταξάς απέφυγε επιμελώς μια συνάντηση μαζί του.

Το βιβλίο αποτελείται από τρία μέρη που τιτλοφορούνται «Η παλινόρθωση της Μοναρχίας» (με μότο ένα στίχο από την Οδύσσεια), «Στην εξορία» (με μότο την παροιμία «Της φυλακής τα σίδερα είναι για τους λεβέντες»), «Η πορεία προς το φασισμό» (με μότο μια φράση του Γ. Δημητρόφ) και ένα παράρτημα όπου ο συγγραφέας παραθέτει κάποια γεγονότα που έλαβαν χώρα μετά την ολοκλήρωση του αφηγήματός του, όπως οι συλλήψεις αστών πολιτικών από το καθεστώς Μεταξά και οι μεταφορές αριστερών από εξορία σε εξορία. Σε αυτό δίνονται με γλαφυρό τρόπο - συνδυασμό δημοσιογραφικού και λογοτεχνικού λόγου - το πραξικόπημα του στρατηγού Κονδύλη, τον Οκτώβριο του 1935, το νόθο δημοψήφισμα και η αποκατάσταση της μοναρχίας, η επιστροφή του Γεωργίου Β' και η γενική αμνηστία (που δεν συμπεριλάμβανε τους κομμουνιστές), οι βουλευτικές εκλογές του Ιανουαρίου του 1936, η κηδεία του Βενιζέλου, η σφαγή των διαδηλωτών στη Θεσσαλονίκη τον Μάιο του ίδιου χρόνου και η επιβολή της δικτατορίας από τον Ιωάννη Μεταξά στις 4 Αυγούστου.

Εμφαση δίνει ο συγγραφέας στις συνθήκες διαβίωσης των εξορίστων κομμουνιστών (από τον ίδιο οίκο κυκλοφορεί το ανάλογο βιβλίο του Κώστα Γκριτζώνα Ομάδες συμβίωσης). Οι ερωτήσεις του προς αυτούς έχουν τον χαρακτήρα ανάκρισης σε ύφος «Γιατί έγινες κομμουνιστής;». Οι εξόριστοι που συνάντησε στην Ανάφη και στην Γαύδο ήταν κυρίως εργάτες, μεροκαματιάρηδες, αγρότες, πρώην μετανάστες στην Αμερική και στη Γαλλία, αλλά και ένας γιατρός. Δεν γνώριζαν ξένες γλώσσες, ενώ λίγοι είχαν διαβάσει Μαρξ, Ενγκελς, Λένιν, Στάλιν και ελάχιστοι τους έλληνες κλασικούς. Ολοι είχαν γίνει κομμουνιστές εξαιτίας της κοινωνικής αδικίας, της πείνας, των ανισοτήτων, της αστυνομικής βίας. Καθόλου κολακευτικά δεν είναι τα σχόλια του συγγραφέα για τους αστυνομικούς και τους δικαστές (μαζί με τη σύζυγό του πέρασε από μια παρωδία δίκης και καταδικάστηκε σε δεκαήμερη εξαγοράσιμη φυλάκιση επειδή είχε λήξει η άδεια παραμονής του). Για τους αστυνομικούς γράφει ότι σε αυτούς βασίζονται οι πολιτικοί για να κρατήσουν την εξουσία τους, ότι τους χρησιμοποιούν «για να πυροβολήσουν τον εργαζόμενο λαό». Ειδικά οι χωροφύλακες, τονίζει, επιστρατεύονται από τα «κατακάθια» της κοινωνίας.

Παρά την άγνοια της ελληνικής γλώσσας, ο Μπερτλς κατάφερε όχι μόνο να γράψει ένα σπουδαίο ιστορικό κείμενο, σύμφωνα με τον Ντέιβιντ Κλόουζ του Πανεπιστημίου του Flinders, ο οποίος προλογίζει το βιβλίο, μα και να αναδείξει τις πνευματικές αδυναμίες κάποιων διανοουμένων εκείνης της εποχής, να υιοθετήσει την άποψη ότι ο επιθετικός εθνικισμός δεν ήταν παρά μια μεταμφίεση του καπιταλισμού και να πιστέψει ότι ο ορθόδοξος χριστιανισμός ήταν μια «ετοιμοθάνατη πρόληψη των αγραμμάτων και τίποτε άλλο». Επίσης κατόρθωσε να αναδείξει το πρόσωπο του απλού αγωνιστή της κοινωνικής δικαιοσύνης, του κομμουνιστή και της κομμουνίστριας της εποχής (τίμιου, ευγενικού, αγνού, λιτοδίαιτου, ρομαντικού, ιδεαλιστή, ηθικού, αλλά και σεξουαλικά σεμνότυφου και συντηρητικού), «ανθρώπων που η στάση τους σε μια συγκεκριμένη στιγμή της ζωής και η αστυνομική αυθαιρεσία αρκούσαν για να τους στείλουν χωρίς δίκη» στα ξερονήσια, όπως σημειώνει ο Αλκης Ρήγος του Παντείου Πανεπιστημίου στην εισαγωγή του.

Εκτός όμως από τα γεγονότα, τα επεισόδια βίας, τις συνεντεύξεις και τα άλλα ιστορικά στοιχεία που κομίζει, το βιβλίο του Μπερτλς παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για το ύφος του, τη λογοτεχνικότητά του (κάτι που μόνο ταλαντούχοι συγγραφείς διαθέτουν), μα και τις λεπτομέρειες με τις οποίες διανθίζει την περιγραφή της κοινωνικής ζωής στην Αθήνα του Μεσοπολέμου. Στην αγάπη των Ιαπώνων για την εργασία αντιπαραβάλλει την αγάπη των Ελλήνων «για το ραχάτι», θεωρεί ότι το χιούμορ του σύγχρονου Ελληνα είναι χοντροκομμένο, όπως «και των αρχαίων προγόνων τους» και ψέγει τη θρησκοληψία των χωρικών. Επαινος αξίζει στον Γιάννη Καστανάρα τόσο για την άρτια μετάφραση όσο και για τις πολύτιμες υποσελίδιες σημειώσεις του.



Φίλιππος Φιλίππου (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 22-09-2002