Το θανατάδικο

Μια σπουδαία αυτοβιογραφία... γεναιόδωρη και ιδιοφυής... με μια βαθιά γλυκύτητα που σπάνια την έχουμε συναντήσει.

Το θανατάδικο της Άλισον Μπέχντελ είναι μια συγκλονιστική πρώτη εμφάνιση ενός νεότατου λογοτεχνικού είδους.

Η πιο αριστοτεχνικά συμπαγής και καλογραμμένη αυτοβιογραφία που έγινε ποτέ. Ένα έργο πρωτοποριακό... Τα σκίτσα της Μπέχντελ σε καταπίνουν, νιώθεις να ζεις μέσα στον δικό της κόσμο.

Το 1980 ο Μπρους Μπέχντελ, 44 ετών, σκοτώνεται από ένα φορτηγό την ώρα που περνά τον δρόμο, στη μικρή επαρχιακή πόλη του Μπιτς Κρικ. Πάνω από δύο δεκαετίες αργότερα, η κόρη του θα υποστηρίξει πως επρόκειτο για αυτοκτονία. «Οι συμπτώσεις παραείναι πολλές για να μη συγκλίνουν σε αυτήν την εκδοχή. Τέσσερις μήνες νωρίτερα του είχα πει πως είμαι λεσβία. Λίγο αργότερα η μητέρα μου θα του ζητούσε διαζύγιο -και θα αποκάλυπτε σε εμένα πως, σε όλη τη διάρκεια του γάμου τους, ο πατέρας μου είχε σχέσεις με νεαρά αγόρια. Και να ναι άραγε άλλη μια σύμπτωση πως, λίγο πριν σκοτωθεί, διάβαζε τον "Ευτυχισμένο Θάνατο" του Καμί;» Ομως για την Αλισον Μπέχντελ, ο θάνατος του πατέρα της ήταν μια καταστροφή που είχε αρχίσει να εκτυλίσσεται πολλά χρόνια πριν από εκείνο το μοιραίο πρωινό του 80.

Η αφήγηση μιας προαναγγελθείσης τραγωδίας -με όρους μαύρης κωμωδίας- είναι το θέμα του εικονογραφημένου μυθιστορήματος της Μπέχντελ, που σάρωσε τα βραβεία κόμικς στις ΗΠΑ, το περιοδικό «Time» το ανακήρυξε βιβλίο της χρονιάς, ήταν υποψήφιο για το βραβείο του καλύτερου αυτοβιογραφικού λογοτεχνικού έργου της Ενωσης των Αμερικανών Κριτικών Λογοτεχνίας, αποτέλεσε θέμα επιστημονικού συμποσίου σε γαλλικό πανεπιστήμιο και δημοσιεύτηκε σε συνέχειες από τη «Liberation» (η εφημερίδα είχε κάνει την αρχή με το «Περσέπολις», της Σατραπί). «Fun Home» αποκαλούσαν τα τρία παιδιά των Μπέχντελ την οικογενειακή επιχείρηση: το γραφείο κηδειών που διηύθυνε ο πατέρας τους παράλληλα με την πρωινή δουλειά του, ως καθηγητής Αγγλικών στο τοπικό Λύκειο. Ομως εκείνο το παιδικό αστείο συνοψίζει με εξαίσια, ενήλικη τώρα, ειρωνεία τις μνήμες της Αλισον από την οικογενειακή ζωή μέσα σε ένα ασυνήθιστο σπίτι.

Η λεπτομέρεια με την οποία η Αλισον ζωγραφίζει κάθε δωμάτιο του σπιτιού της, όλα τα έπιπλα και τα μικροαντικείμενα, το αναδεικνύουν σε χαρακτήρα του κόμικς. Διόλου τυχαίο -η βικτοριανή κατοικία των Μπέχντελ και η διακόσμησή της ήταν το μεγάλο πάθος του πατέρα της, το φανερό πάθος του. Οι επίχρυσες κορνίζες, το μαρμάρινο τζάκι, οι κρυστάλλινοι πολυέλαιοι, οι διαφορετικές ταπετσαρίες -όλα υφίσταντο τον σχολαστικό έλεγχο, τις παρεμβάσεις και τις επιδιορθώσεις του Μπρους Μπέχντελ. Και έπρεπε να παραμένουν καθηλωμένα στη συγκεκριμένη θέση που είχε επιλέξει, για να υποστηρίζουν εκείνο το μουσείο που εξυπηρετούσε σαν σπίτι. Η κόρη του ήταν βέβαιη πως αγαπούσε τα έπιπλα περισσότερο από τα παιδιά του. Τουλάχιστον έτσι έδειχνε. «Καμιά φορά, όταν ήταν στις καλές του, νομίζω πως του άρεσε που είχε οικογένεια. Απολάμβανε τον αέρα αυθεντικότητας που προσδίδαμε στο έργο του. Κάτι σαν νεκρή φύση με παιδιά». Πώς τον θυμάται η κόρη του; Σαν έναν «αλχημιστή τού φαίνεσθαι, έναν μύστη της επιφάνειας». Και κάτω από ένα καρέ που απαθανατίζει την πενταμελή της οικογένεια στη διάρκεια της κυριακάτικης λειτουργίας, σημειώνει πως «Εμφανιζόταν, για παράδειγμα, ως ιδανικός σύζυγος και πατέρας. Αλλά ποιος ιδανικός σύζυγος και πατέρας θα έκανε σεξ με ανήλικα αγόρια;»

Το «Fun Home», όμως, είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα οικογενειακό χρονικό. Δεν είναι καν η ιστορία ενός καθωσπρέπει οικογενειάρχη που έτρεφε επικίνδυνα το σκοτεινό μυστικό του. Η Μπέχντελ δεν τηρεί τη χρονική συνέχεια. Επιστρέφει επιλεκτικά σε γεγονότα και συναισθήματα, για να αναδιφήσει στο παρελθόν υπό το φως της διπλής, συγκλονιστικής και ταυτόχρονης αποκάλυψης -της κοινής τους ομοφυλοφιλίας. Προσπαθεί να θυμηθεί και να ερμηνεύσει εκ νέου συμπεριφορές, αντιδράσεις και λόγια που ειπώθηκαν δεκαετίες νωρίτερα, ανακαλεί ξεχασμένες λεπτομέρειες -και συνθέτει τελικά μια πραγματεία πάνω στη μνήμη. Απευθύνοντας, θα λεγες, και μια επιστολή συγχώρεσης, έναν στοχαστικό επικήδειο για τον πατέρα που δεν είχε θρηνήσει.

Μεγαλώνοντας με δύο συναισθηματικά απόμακρους γονείς, που απέφευγαν όχι μόνο να συζητήσουν με τα παιδιά τους αλλά ακόμη και να τα αγγίξουν, η Αλισον αναζητούσε τα μονοπάτια μέσα από τα οποία θα κατάφερνε να ερμηνεύσει τη συμπεριφορά τους. Το μόνο που μοιραζόταν μαζί τους ήταν η αγάπη για τη λογοτεχνία. «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο», «Ο μεγάλος Γκάτσμπι», «Το πορτρέτο μιας κυρίας» -η Αλισον τα κρατούσε στα χέρια της σαν διαθλαστικούς φακούς μέσα από τους οποίους παρακολουθούσε τους γονείς της. «Μου ήταν πιο οικείοι σαν ήρωες των μυθιστορημάτων που τους έβλεπα να διαβάζουν», σημειώνει όταν βρίσκει αναλογίες ανάμεσα στις επιλογές της μητέρας της και της Ιζαμπελ Αρτσερ ή όταν εικάζει πως ο πατέρας της φανταζόταν τον εαυτό του σαν άλλον Τζέι Γκάτσμπι. Κι όταν σήμερα συνειδητοποιεί πως η σχέση ανάμεσα στον Μπρους Μπέχντελ και τον νεαρό μπέιμπι σίτερ των παιδιών του, τον Ρόι, ήταν στην πραγματικότητα ένας έρωτας που κράτησε αρκετά, η Αλισον θα εξηγήσει το κρυφό πάθος του πατέρα της μέσα από τον Προυστ. Δεν είχε αλλάξει τίποτε από τότε που ο Προυστ μεταμφίεζε τον αγαπημένο του Αλφρέντ σε Αλμπερτίν, για να μιλήσει για τον ομοερωτισμό του; Η Αλμπερτίν του πατέρα της ήταν ο Ρόι, που τον «μεταμφίεσε» σε μπέιμπι σίτερ για να μπορεί να τον έχει κοντά του. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως τα μεγάλα λογοτεχνικά κείμενα δεν χωράνε με το ζόρι στις φόρμες των καθημερινών, μικρών ή μεγάλων, παθών μας. Κι όμως, φαίνεται πως στην Αλισον Μπέχντελ πρόσφεραν -μόνα αυτά- έναν χώρο για να εξερευνήσει το τι σημαίνει τελικά να είσαι άνθρωπος. Αν είχε στερηθεί τις βιωμένες εμπειρίες της τρυφερότητας, της απόλαυσης, της σύγκρουσης και της ματαίωσης, στη βιβλιοθήκη του σπιτιού της διαπίστωσε πώς μπορούσε να τις φανταστεί και να τις ανασυστήσει.

Ακόμη και τη δική της ομοφυλοφιλία, χάρη στη λογοτεχνία αρχικά την υποψιάστηκε και στη συνέχεια την αποδέχτηκε, για να αντλήσει τελικά το σθένος να το ανακοινώσει στους γονείς της. Πώς αντέδρασε ο πατέρας της στην αλήθεια που μοιράστηκε μαζί του; «Ολοι πρέπει να πειραματιζόμαστε. Αλλά πρέπει να βάζεις ταμπέλες στον εαυτό σου;» Απέναντι στη δική του ενοχική άρνηση, η Μπέχντελ αντιπαρέθεσε τη δική της ορμητική κατάφαση στη ζωή. Αν η Μπέχντελ διάβαζε το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» για να ψηλαφίσει την πραγματικότητα, ο πατέρας της το διάβαζε για να εφησυχάσει με τη συγκάλυψή της. Ετσι, τουλάχιστον, μοιάζει να υπαινίσσεται η δημιουργός τού «Fun Home» σε αυτό το πολύ λογοτεχνικό κόμικς, που παρά τις συνεχείς αναφορές σε απαιτητικά αναγνώσματα και την ιδιαίτερα προσεγμένη γλώσσα, δεν λογοτεχνίζει ούτε σε ένα καρέ. Ακόμη κι όταν η Μπέχντελ βουτάει στα βαθιά, δύσκολα νερά του Τζόις, το κάνει με χάρη κι εντιμότητα -κάνοντας τον αναγνώστη συμμέτοχο της αμηχανίας που της προκαλεί η κριτική ανάλυση του «Οδυσσέα» από τον καθηγητή και τους συμφοιτητές της. Γιατί όμως διάλεξε καν να πάρει μέρος σε ένα τόσο δύσκολο μάθημα, άσχετο μάλιστα από το αντικείμενο των σπουδών της;

«Οπως η Αθηνά προέτρεπε τον Τηλέμαχο να βγει σε αναζήτηση του από καιρό χαμένου πατέρα του, μήπως κάτι έσπρωχνε εμένα να μελετήσω το αγαπημένο μυθιστόρημα του δικού μου πατέρα, σε αναζήτησή του;» Οταν θα έχει γυρίσει και την τελευταία σελίδα του «Οδυσσέα», η Μπέχντελ δεν θα είναι σοφότερη ως προς τις επιλογές του πατέρα της. Η ίδια δεν μπορεί να φανταστεί πώς, έχοντας διαβάσει αυτό το βιβλίο, μπόρεσε να αρνηθεί τη δική του αλήθεια. Κι όμως, είναι σοφότερη και γι αυτό ίσως πιο συμπονετική: «Αυτό που ονομάζουμε "ερωτική αλήθεια" του καθενός, είναι μάλλον μια ισοπεδωτική έννοια. Δεν θα έπρεπε να παριστάνω πως γνωρίζω ποια ήταν τελικά η ερωτική αλήθεια του πατέρα μου». Εκείνο που πετυχαίνει, είναι να φιλτράρει την οργή της απέναντί του, μέσα από το φίλτρο της θλίψης για τη ζωή που δεν έζησε ο Μπρους Μπέχντελ. Και μοιάζει αυτό ακριβώς να υποδηλώνει, εξιλεώνοντάς τον στα μάτια της, η εκδοχή της αυτοκτονίας του, την οποία υποστηρίζει στο «Fun Home».

Ελευθεροτυπία, 22/2/2008

Εξαιρετικό! Δεν έχω λόγια, βαθιά λογοτεχνικό αλλά και αισθητικά αρτιο!
Καθόλου περίεργο που ήταν μήνες στα best seller των New York Times!