Προβλήματα ιστορίας 1

ΚΡΙΤΙΚΗ




Στις σημαντικότερες ελληνίδες ιστορικούς που ζουν και δημιουργούν στο εξωτερικό, με μακρόχρονη θητεία στην έρευνα όχι μόνο της Βυζαντινής αλλά και της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας, συγκαταλέγεται η Ελένη Αντωνιάδη - Μπιμπίκου, καθηγήτρια στην παρισινή Σχολή Ανωτάτων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες (Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales), όπου το 1965 ίδρυσε και εξακολουθεί να διευθύνει το σεμινάριο Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας του Βυζαντίου και της Νεότερης Ελλάδος.

Το συγγραφικό έργο της Ελένης Αντωνιάδη - Μπιμπίκου είναι γνωστό και διεθνώς καταξιωμένο. Οι δύο κύριες βυζαντινολογικές μονογραφίες της για τους τελωνειακούς δασμούς στο Βυζάντιο (Recherches sur les douanes en Byzance. L' «Octava», le «kommerkion» et les commerciaires, Παρίσι, 1963) και για το πρόβλημα της ύπαρξης του ναυτικού θέματος των Καραβησιάνων (Etudes d' histoire maritime de Byzance. Α propos du «Theme des Caravisiens», Παρίσι, 1966 ­ κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά με τη διατριβή της Ελένης Γλύκατζη - Αρβελέρ για το Βυζάντιο και τη θάλασσα) πλαισιώνονται από συμβολές όπως η μικρή μονογραφία της «Το Βυζάντιο και ο ασιατικός τρόπος παραγωγής» (σε ελληνική μετάφραση, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1988), καθώς και μικρότερες μελέτες (όλες στα γαλλικά) γύρω από τις διπλωματικές σχέσεις Βυζαντίου - Νορμανδών πριν από τη μεγάλη πρώτη νορμανδική εισβολή στο Βυζάντιο το 1081 («Une page d' histoire diplomatique de Byzance au XIe siecle: Michel VII Doukas, Robert Guiscard et la pension des dignitaires», Byzantion, τ. 29-30, Βρυξέλλες, 1959-60), για τις βυζαντινο-σελτζουκικές σχέσεις την επαύριον της πολύκλαυστης για το Βυζάντιο μάχης του Ματζικέρτ το 1071 («Un aspect des relations byzantino-turques en 1073-1074», «Actes du congres international d' Etudes byzantines», τόμ. ΙΙ, Βελιγράδι, 1964), αλλά και για τις βυζαντινο-βενετικές σχέσεις («Notes sur les relations de Byzance avec Venise. Un point de vue byzantin», Θησαυρίσματα, τ. 1, Βενετία, 1962). Από την άλλη πλευρά, σημαντικές θεωρούνται οι συμβολές της που «ενώνουν» τον ύστερο ελληνικό (και βαλκανικό) μεσαίωνα με την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας και τους νεότερους χρόνους, όπως τα «Ερημωμένα χωριά στην Ελλάδα» (α' έκδοση στα γαλλικά, 1965), τα «Μεθοδολογικά προβλήματα της ιστορικής έρευνας για τον Αγώνα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας» (1981), τα «Ιστορικά προβλήματα της κοινότητας χωρίου κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο» (α' έκδοση γαλλικά, 1988), η «Ελλάδα 1350-1650» (α' έκδοση γερμανικά, 1986) και «Οι ιστορικές συνθήκες του σχηματισμού της ταυτότητας και των πολιτιστικών διαφορών των βαλκανικών λαών» (γαλλικά, 1996). Εχει επίσης επιμεληθεί έναν θεμελιώδους αξίας (και δυστυχώς δυσεύρετο) συλλογικό τόμο που πραγματεύεται το σπουδαίο πρόβλημα της βυζαντινής φεουδαρχίας («Le Feodalisme en Byzance. Problemes du mode de production de l' Empire Byzantin», Παρίσι, 1974, στο πλαίσιο της σειράς «Recherches internationales sous la lumiere du Marxisme», αρ. 79), που ευχής έργον θα ήταν να μεταφραστεί κάποτε στα ελληνικά. Στον σημαντικό αυτό συλλογικό τόμο συμμετείχαν με κείμενά τους ­ μεταξύ άλλων ­ οι Γεώργιος Οστρογκόρσκι (+1987) και Αλέξανδρος Καζντάν (+1997). Ακόμη, έχει γράψει το εισαγωγικό κεφάλαιο («Βυζάντιο, μια ιστορική οντότητα ενδιάμεση στον χώρο και στον χρόνο») στο συλλογικό τομίδιο με τα κείμενα ενός πρόσφατου γαλλικού συμποσίου («Βυζάντιο και Ευρώπη», Αθήνα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1996, ελληνική μετάφραση των Βαρβάρας Σαραφίδου, Γιάννη Κουμπουρλή και Αγγελικής Πασσιά).

Στο εδώ παρουσιαζόμενο βιβλίο (με την καλαίσθητη επιμέλεια της Μαρίας Αποστολοπούλου), το οποίο αποτελεί τον πρώτο από τέσσερις προγραμματιζόμενους εν συνόλω τόμους των έργων της συγγραφέως, εκδίδονται σε ελληνική μετάφραση τρεις από τις προαναφερθείσες μελέτες της κυρίας Αντωνιάδη - Μπιμπίκου, που παρέχουν μια πραγματικά κατοπτική εικόνα των φάσεων της μετάβασης, της μετεξέλιξης της ελλαδικής (αλλά και της βαλκανικής εν γένει) κοινωνίας και οικονομίας από την υστεροβυζαντινή περίοδο (11ος μ.Χ. αιώνας) στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Η πρώτη («Ερημωμένα χωριά», σελ. 21-138, σε παλαιότερη μετάφραση Σπύρου Ασδραχά) είχε επίσης συμπεριληφθεί στον γνωστό τόμο «Η οικονομική δομή των βαλκανικών χωρών, 15ος-19ος αιώνες» με γενική επιμέλεια του Σπ. Ασδραχά (εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα, 1979). Η δεύτερη («Ιστορικά προβλήματα της κοινότητας χωρίου κ.λπ.», σελ. 141-167) μεταφράστηκε στα ελληνικά από τη Μαρινέλλα Κατσιλιέρη, ενώ η τρίτη («Ελλάδα 1350-1650», σελ. 171-271) έχει μεταφραστεί (από το γαλλικό πρωτότυπο) από την Αθανασία Αναγνωστοπούλου). Ο πρώτος αυτός τόμος κλείνει με επανέκδοση (σε επίμετρο) του κειμένου «Ο ιστορικός και η δουλειά του», που πρωτοδημοσιεύτηκε σε τρεις συνέχειες στην εφημερίδα «Ριζοσπάστης» στα τέλη του 1976. Του όλου έργου προτάσσεται τεκμηριωμένη εισαγωγή (σελ. 9-20) με καίριες πληροφορίες ­ μεταξύ άλλων ­ για τον χαρακτήρα της παρούσας (υπό εξέλιξη τετράτομης) έκδοσης και για την ακαδημαϊκή σταδιοδρομία της συγγραφέως στη Γαλλία, καταγράφοντας διάφορες πτυχές της επιστημονικής πραγματικότητας στη χώρα αυτή στον κλάδο των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών.

Βασικό χαρακτηριστικό των μελετών αυτών είναι η ευχέρεια στην παράθεση επεξηγηματικών χαρτογραφικών απεικονίσεων, αλλά και ποσοστικών καταλόγων και άλλων στοιχείων που διευκολύνουν στην ανάγνωση των κειμένων. Εδώ προβάλλει ανάγλυφα η οικειότητα της συγγραφέως με τη γνωστή «Σχολή των Annales», μια οικειότητα που μετουσιώνεται σε ουσιαστική και απόλυτα χρήσιμη «καταλογοποίηση» στοιχείων ­ σε αντίθεση με ένα πλήθος εκπροσώπων της σχολής αυτής, που με ατέρμονους καταλόγους «θυσιάζουν» πολλές φορές την αφηγηματική ιστορική σύνθεση, η οποία έτσι κι αλλιώς είναι απαραίτητη για να ερμηνεύσει και να τοποθετήσει τα παρατιθέμενα στοιχεία μέσα στην εκάστοτε ιστορική πραγματικότητα.

Παρά το γεγονός ότι στα εδώ επαναδημοσιευόμενα κείμενα δεν έχει γίνει κάποια περαιτέρω επεξεργασία (λ.χ. βιβλιογραφικές προσθήκες στις σημειώσεις ­ τα κυριότερα νεότερα δημοσιεύματα παρατίθενται στα οικεία εισαγωγικά σημειώματα ­ ή πιθανές αναθεωρήσεις καθώς και εμπλουτισμοί σημείων εξαιτίας της προόδου που έχει σημειωθεί στις σχετικές έρευνες), κάτι που εξάλλου θα απαιτούσε επισταμένη επιμέλεια ή και «ξαναγράψιμο» ορισμένων τμημάτων των κειμένων αυτών, εν τούτοις η αναγνωρισμένη πλέον καταγραφή τους στη διεθνή βιβλιογραφία τα καθιστά απαραίτητο βοήθημα, ένα πολύτιμο instrumentum studiorum για τις τωρινές και τις μελλοντικές γενιές των νέων ελλήνων ιστορικών που θα ασχοληθούν με παραπλήσια προβλήματα της ιστορικής έρευνας. Ο πρώτος τόμος των «Προβλημάτων Ιστορίας» της Ελένης Αντωνιάδη - Μπιμπίκου αποτελεί ­ μαζί με τους σχεδιαζόμενους υπόλοιπους τρεις τόμους ­ απαραίτητη προσθήκη για κάθε βιβλιοθήκη.



Αλέξης Γ. Κ. Σαββίδης

ΤΟ ΒΗΜΑ, 26-07-1998