Οι ελεγείες του Γουτεμβέργιου

ΚΡΙΤΙΚΗ





Η πρόσφατη εξαγορά του αμερικανικού εκδοτικού οίκου Random House από τον γερμανικό κολοσσό Bertelsmann, που δραστηριοποιείται στα έντυπα και στις εκδόσεις, στα πολυμέσα, στην ψηφιακή τηλεόραση και στους επικοινωνιακούς δορυφόρους, δεν προκάλεσε μόνο το δέος, αυτό το είδος του φόβου που δημιουργεί η απρόσωπη επιφάνεια των πολυεθνικών εταιρειών. Προκάλεσε και την έντονη συζήτηση για τα μεγάλα περιθώρια κέρδους που μπορεί να αφήνει στο άμεσο μέλλον το ηλεκτρονικό εμπόριο του βιβλίου (ας είμαστε ­ κάποτε ­ και λίγο ωμοί) μέσα από το Διαδίκτυο. Τώρα ο Bertelsmann θα ενοποιήσει την αμερικανική θυγατρική του Bantam Doubleday Dell με τη Random House, προσθέτοντας στο οπλοστάσιό του συγγραφείς σαν τον Μάικλ Κράιτον, τον Τζον λε Καρρέ, την Τόνι Μόρισον, τον Νόρμαν Μέιλερ, τον Τζον Απνταϊκ, τον Ρίτσαρντ Φορντ.

Λιγότερο στον τομέα της υλικής μορφής και περισσότερο στον τομέα της διανομής και της διάθεσης, το βιβλίο περνάει στην ηλεκτρονική εποχή και οι αναγνώστες του τυπωμένου χαρτιού δείχνουν όλο και μεγαλύτερο ενδιαφέρον για αυτές τις νέες προοπτικές. Αυτό πιστοποιείται και από την εμφάνιση στην ελληνική βιβλιογραφία βιβλίων που πραγματεύονται, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, καταστροφικά ή αποθεωτικά, τις συνθήκες και τους όρους αυτής της νέας εποχής, όπως το βιβλίο του Σβεν Μπίρχερτς. Το σίγουρο είναι ότι όσο περισσότερες πληροφορίες έχουμε τόσο καλύτερα είναι για όλους μας.



Ο συγγραφέας, ο αναγνώστης και το Δίκτυο

Λονδίνο, Απρίλιος.



Όταν άρχισαν να πωλούνται βιβλία στο Διαδίκτυο, πολλοί βιάστηκαν να αναγγείλουν τον θάνατο του βιβλίου με τη μορφή που το είχαμε συνηθίσει από την εποχή του Γουτεμβέργιου. Άλλοι έσπευσαν να ανακοινώσουν το τέλος των βιβλιοπωλείων. Οι σοφότεροι προέβλεψαν την αδυναμία εφαρμογής της νομοθεσίας που αφορά τα εκδοτικά δικαιώματα και αλλαγή του ρόλου των εκδοτών εν γένει. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία πάντως εντείνεται.

Μια βόλτα σε ένα βιβλιοπωλείο δεν τέρπει μόνο τα μάτια. Τα βιβλία τα αγγίζουμε, τα μυρίζουμε και απολαμβάνουμε την υλική υπόστασή τους. Τα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία δεν μπορούν να ικανοποιήσουν αισθήσεις, φροντίζουν όμως να τις αναπληρώνουν με υπηρεσίες. Κατ' αρχήν οι «σελίδες» των ηλεκτρονικών βιβλιοπωλείων διαθέτουν ένα ευρύ φάσμα επιλογής (το Bookpages φέρ' ειπείν έχει καταχωρίσει στις λίστες αγοράς 1,4 εκατ. βιβλία, 50% περισσότερα από αυτά που κυκλοφορούν αυτή τη στιγμή στη Βρετανία). Για να διευκολύνουν τους πελάτες να εντοπίζουν τις πληροφορίες που θέλουν, έχουν εύχρηστα συστήματα έρευνας. Εκτός από τις δυνατότητες «πλοήγησης» που έχει κάθε σελίδα για τα αρχεία της, υπάρχει και ένα ειδικό site, το Roboshopper (www. roboshopper. com), το οποίο έχει τη δυνατότητα να ερευνά όλες τις σελίδες του δικτύου που σχετίζονται με το προϊόν που ζητά ο καταναλωτής. Ενα άλλο μεγάλο πλεονέκτημα είναι ότι οι επισκέπτες των ηλεκτρονικών βιβλιοπωλείων μπορούν να συνομιλήσουν με αρκετούς από τους αγαπημένους τους συγγραφείς. Το Barnes & Noble έχει ζωντανές βραδινές συζητήσεις με τον Paul Auster, τον Richard Ford και τον Paul Theroux. Τέλος, οι τιμές είναι αισθητά μειωμένες σε σχέση με τα κανονικά βιβλιοπωλεία. Τα ποσοστά έκπτωσης κινούνται από 20% ως 40%.

Από την άλλη, υπάρχουν και αρκετά μειονεκτήματα που αποθαρρύνουν αρκετούς επίδοξους αγοραστές. Το πλέον σοβαρό πρόβλημα είναι ότι ­σε αξιόπιστες κατά τα άλλα σελίδες­ αργοπορεί η παράδοση των βιβλίων. Από το 1,2 εκατ. τίτλους που διαθέτει το Bookpages μόνο 200.000 είναι εφικτό να παραδίδονται την επόμενη ημέρα της παραγγελίας. Παρατηρείται επίσης το φαινόμενο να εξαφανίζονται ξαφνικά sites. Αυτοί πάντως που κατηγορούν περισσότερο το ηλεκτρονικό εμπόριο είναι οι εκδότες για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους.

Οι βρετανοί εκδότες και τα δύο κυρίαρχα αμερικανικά sites έχουν ήδη εμπλακεί σε μια διαμάχη, η έκβαση της οποίας θα είναι καθοριστική για τις εξελίξεις στον χώρο του βιβλίου. Συγκεκριμένα ο Σύνδεσμος των Βρετανών Εκδοτών προσπάθησε να εμποδίσει το Barnes & Noble και τον αμερικανικό κολοσσό Amazon να πωλούν με μεγάλη έκπτωση αμερικανικές εκδόσεις βιβλίων ­ των οποίων τα αποκλειστικά δικαιώματα στη Βρετανία έχουν βρετανοί εκδότες. Παραλλήλως ορισμένα αγγλικά web sites, όπως το Internet Bookshop και το Blackwells, φιλοδοξούσαν να εκμεταλλευτούν και αυτά τις χαμηλότερες τιμές των αμερικανικών εκδόσεων.

Υστερα από τις διαμαρτυρίες των εκδοτών, πολλά από τα βρετανικά sites υπάκουσαν μεν αλλά απειλούν να «μεταναστεύσουν» στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου δεν θα υφίστανται τέτοιου είδους περιορισμούς. Μια έρευνα πάντως του έγκυρου επαγγελματικού περιοδικού «Bookseller» αποκάλυψε ότι όσο και αν τα βρετανικά sites διακηρύττουν, ακόμη και με καταχωρίσεις στις σελίδες τους, ότι έχουν συμμορφωθεί, εξακολουθούν να πωλούν τους εν λόγω τίτλους. Το θέμα που προκύπτει ευθέως από τη διένεξη αυτή είναι κατά πόσο μπορεί κάθε κράτος να εξαναγκάσει τους φορείς που έχουν σελίδες στο Internet και που στην ουσία απευθύνονται στο παγκόσμιο αγοραστικό κοινό να είναι σύννομοι με τις ανάλογες νομοθετικές διατάξεις. Αυτό άλλωστε θεωρείται η «αχίλλειος πτέρνα» του δικτύου.

Ο δρ Γ. Γιαννόπουλος, επίκουρος καθηγητής για τα Δίκτυα Πληροφορικής στο βρετανικό Πανεπιστήμιο Westminster, θεωρεί ότι η κρατούσα αντίληψη πως υπάρχει απουσία νομοθετικών διατάξεων που να αφορούν το Δίκτυο είναι μύθος. «Το Internet είναι ένας χώρος όπου κάθε απόπειρα ελέγχου είναι εξαιρετικά δύσκολη. Παρ' όλα αυτά η νομοθεσία στα περισσότερα προηγμένα κράτη είναι επαρκής. Βεβαίως αυτό δεν σημαίνει ότι έχουν τη δυνατότητα να την εφαρμόσουν. Η μόνη ρεαλιστική πρόταση επί του παρόντος είναι η αυτορρύθμιση και η παράλληλη ενδυνάμωσή της από κώδικες δεοντολογίας που θα θεσπισθούν από τους φορείς παροχής υπηρεσιών Internet». Όσο για το θέμα των βιβλίων πολλοί ειδικοί προβλέπουν να αποκτά ξαφνικά ιδιαίτερη αξία η κατοχύρωση των παγκόσμιων δικαιωμάτων ενός βιβλίου, διότι σε εθνικό επίπεδο οι εκδότες φαίνεται να χάνουν τον έλεγχο.

Οι εκδότες δεν αντιμετώπιζαν πάντα το Δίκτυο ως εχθρό. Αντιθέτως είχαν επωφεληθεί τα μάλα, αφού για πρώτη φορά χάρη σε αυτό υπήρχαν μηχανογραφημένα στοιχεία για τους πελάτες τους και τις προτιμήσεις τους. Νέες τεχνολογικές εξελίξεις όμως έρχονται πάλι να ανατρέψουν τα δεδομένα. Είναι πιθανόν δύο νέα συστήματα να υποβαθμίσουν τον ρόλο των εκδοτών στο μέλλον: το πρώτο λέγεται «εκτύπωση επί τόπου» (print in store) και το δεύτερο είναι «ηλεκτρονικό βιβλίο τσέπης» (hand-held personal reader). Η «εκτύπωση επί τόπου» θα επιτρέπει στους αγοραστές να μπορούν να εκτυπώσουν όποιο βιβλίο θέλουν πηγαίνοντας σε ένα «ηλεκτρονικό περίπτερο» ή μπαίνοντας σε ένα site. Το «ηλεκτρονικό βιβλίο τσέπης» θα έχει μια οθόνη που θα δείχνει τις σελίδες ενός βιβλίου. Τα δεδομένα του θα τα αντλεί είτε από μια μικρή δισκέτα είτε από το Διαδίκτυο.

Η νέα τεχνολογία θα κάνει τελικά πράξη αυτό που συνήθιζε να λέει ο George Bernard Shaw ότι ««οι μόνοι που είναι απαραίτητοι για την παραγωγή ενός βιβλίου είναι ο συγγραφέας και ο βιβλιοπώλης, χωρίς κανένα ενδιάμεσο»; Και πόσο θα επαληθευτεί ο ελληνοαμερικανός καθηγητής του ΜΙΤ Nicholas Negreponte που σε πρόσφατη συνέντευξή του στο περιοδικό «Wired» πιστεύει ότι στο μέλλον οι παραδοσιακοί εκδότες δεν θα είναι καθόλου απαραίτητοι»;

Υπάρχουν βέβαια και εκείνοι οι οποίοι θεωρούν ότι οι δυνατότητες του Δικτύου έχουν υπερεκτιμηθεί. Ο Kurt Andersen σε πρόσφατο άρθρο του στο αμερικανικό περιοδικό «New Yorker» κάνει λόγο για μια ψηφιακή σαπουνόφουσκα που θα σκάσει από στιγμή σε στιγμή, υποστηρίζοντας ότι η υποτιθέμενη παντοκρατορία του Internet είναι κάτι που δημιούργησαν οι χρηματιστές και οι άνθρωποι των μίντια. Απόδειξη είναι η πτώση που είχε η Microsoft, η Intel και το Netscape τελευταία.

Τό σίγουρο είναι ότι κανείς δεν μπορεί να προδικάσει τις εξελίξεις. Εν έτει 1998 η παγκόσμια μερίδα των πωλήσεων βιβλίων μέσω Δικτύου αναμένεται να φτάσει περίπου το 2% (εκτίμηση της εταιρείας Bookmarketing).

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΠΟΥΡΝΑΡΑ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 05-04-1998