Η δυναμική του ελάχιστου

Περιεχόμενα:
Διεπιστημονικά προβλήματα στη σημερινή φυσική
Χώρος και φυσικές διαδικασίες
Κοσμολογία και μικροφυσική
Χώρος, χρόνος και μικροφαινόμενα
Συνέχεια και ασυνέχεια στη φύση
Η έννοια της πραγματικότητας στη μικροφυσική
Η Κβαντομηχανική περιγραφή
Αιτιότητα και τοπικότητα στη μικροφυσική
Η δυναμική του ελάχιστου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Εκυκλοφόρησε σε τέταρτη έκδοση το βιβλίο του καθηγητή Ευτύχη Μπιτσάκη Η Δυναμική του Ελάχιστου. Το βιβλίο συγκροτείται από έναν αριθμό άρθρων δημοσιευμένων σε ελληνικά και ξένα περιοδικά και εισηγήσεων δημοσιευμένων σε Πρακτικά διεθνών συνεδρίων.

Ο συγγραφέας επεξεργάστηκε τα αρχικά κείμενα, ώστε να συγκροτήσουν ένα ενιαίο βιβλίο, το οποίο συνολικά αποτελεί μια απόπειρα ρεαλιστικής, αιτιοκρατικής και τοπικής ερμηνείας των δύο μεγάλων θεωριών της Φυσικής του εικοστού αιώνα: Της Σχετικότητας και της Κβαντικής Μηχανικής. Με το βιβλίο αυτό ο Μπιτσάκης παρεμβαίνει στη μεγάλη διαμάχη για τα θεμέλια της νεότερης Φυσικής, η οποία ξεκίνησε στη δεκαετία του '20 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα με νέα δεδομένα, νέα επιχειρήματα και αμείωτη ένταση.

Ο τίτλος του βιβλίου δηλώνει ως θέμα του το «ελάχιστον», τον αόρατο μικρόκοσμο. Ομως τελείως φυσικά προβάλλεται και ο μακρόκοσμος: το αντικείμενο της Κοσμολογίας (κεφ. 2). Αυτό δεν είναι καθόλου περίεργο, αφού η Κοσμολογία -ουσιαστικά μια νέα επιστήμη- αναδύθηκε στην εποχή μας ως πειραματική επιστήμη, χρησιμοποιώντας τη γνώση του μικρόκοσμου που κερδήθηκε (φασματογραφία, ραδιο-αστρονομία κ.λπ.) και ξεπερνώντας οριστικά την εποχή της Κοσμολογίας του μύθου αλλά και των θεωρητικών υποθέσεων. Τρία κεφάλαια του βιβλίου πραγματεύονται την αλληλοσύνδεση μικρόκοσμου και μεγάκοσμου.

Το βιβλίο διαρθρώνεται σε οχτώ κεφάλαια, που πραγματεύονται, χωριστά, αλλά όχι ασύνδετα μεταξύ τους, βασικά θέματα της νεότερης Φυσικής: Χώρος - χρόνος στη σχετικιστική προσέγγισή τους, πραγματικότητα και φαινόμενα στη σχετικιστική και κβαντική περιγραφή, συνέχεια και ασυνέχεια στη Φύση, αιτιότητα και τοπικότητα. Ενα κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στο διάσημο πείραμα EPR. Σε αυτό ο συγγραφέας προτείνει μια τοπική ερμηνεία της διάψευσης των ανισοτήτων του Bell. Ενα τελικό κεφάλαιο (9ο), γραμμένο πρόσφατα, επιχειρεί μια κριτική σύνδεση των προηγούμενων και σκιαγραφεί τις σημερινές προοπτικές, ενώ στο Παράρτημα αναπτύσσονται η λογική δομή και το φυσικό περιεχόμενο της Κβαντικής Μηχανικής.

Κάποια αλληλοεπικάλυψη των θεμάτων -για την οποία ο συγγραφέας ζητεί κατανόηση- είναι αναπόφευκτη λόγω της σύνθεσης του βιβλίου, αλλά και πλεονέκτημα από μια άλλη άποψη: ο αναγνώστης διευκολύνεται από τις επαναλήψεις -οι οποίες εξάλλου δεν είναι ποτέ απολύτως ίδιες- ώστε να εμπεδώσει ορισμένα βασικά σημεία της ιστορικής, επιστημολογικής και επιστημονικής όψης των δύο μεγάλων φυσικών θεωριών (Θεωρία Σχετικότητας, Κβαντική Μηχανική). Είναι, επίσης, επόμενο ότι ο εκσυγχρονισμός των κειμένων δεν μπορεί να επιτευχθεί πάντα ικανοποιητικά, ιδίως στην εκρηκτικά εξελισσόμενη Κοσμολογία. Επίσης, ο πιο ειδικός αναγνώστης βλέπει περιγραφές στοιχειωδών σωματιδίων με βάση τις θεωρίες της εποχής που τα αντίστοιχα κεφάλαια γράφτηκαν -αν και γι' αυτόν τον αναγνώστη μια τέτοια «αρχαιολογία» έχει συχνά πρόσθετο ενδιαφέρον! Εξάλλου τα νεότερα πρότυπα είναι ακόμα θεωρητικά και δεν αναιρούν τη βασική δομή της Κβαντομηχανικής.

Η ιστορικότητα των εννοιών της Φυσικής και των συνολικών κοσμοθεωρήσεων δεν προκύπτει μόνον από τη φύση των κεφαλαίων αυτού του τόμου, αλλά είναι διάχυτη ως αποτέλεσμα της διαλεκτικά ιστορικής τοποθέτησης του συγγραφέα. Γράφει, π.χ., χαρακτηριστικά, αφού έχει πολλαπλώς θέσει το ερώτημα «Τι είναι ύλη;»: «το άτομο του 20ού αιώνα είναι άρνηση όλων σχεδόν των κατηγορημάτων του ατόμου του 19ου» (σ. 235). Επιγραμματικά πάλι -και από πιο μακρινή προοπτική- κρίνει πως «η Φυσική δεν προχωρεί από τον Δημόκριτο προς τον Πυθαγόρα και τον Πλάτωνα, αλλά από τον Δημόκριτο προς τον Ηράκλειτο» (σ. 236). Εντούτοις, φοβούμαι ότι η κρίση αυτή είναι μάλλον ευχή παρά διαπίστωση: μια άκρατη μαθηματικοποίηση, χωρίς πάντοτε πειστικά φυσικά μοντέλα, φαίνεται να επελαύνει παντού με προϊόντα όλο και πιο εξωτικές φυσικές θεωρίες -ιδίως στην Κοσμολογία. Είναι, άραγε, το «βιβλίο της φύσης» γραμμένο αποκλειστικά στη γλώσσα των σημερινών Μαθηματικών; Ισως η απάντηση να μην είναι τόσο απλή, όσο νομίζεται! [Εξάλλου και ο ίδιος ο συγγραφέας αναγνωρίζει (σ. 236) την υπέρβαση της εποπτείας από τις φυσικές θεωρίες και τη διαμόρφωση όλο και περισσότερο αντι-εποπτικών θεωριών.]

Γνωσιοθεωρητικά ο Ε. Μπιτσάκης δέχεται -και υποστηρίζει γόνιμα- την ανάγκη επιπέδων λειτουργίας των φυσικών θεωριών (σ. 242), την ύπαρξη διαφορετικών «νόμων» αλλά -ας προστεθεί- και νέων εννοιών.

Δεν είναι στις προθέσεις του συγγραφέα να δώσει λεπτομερώς πολύ νεότερο αλλά εξαιρετικά σημαντικό υλικό, μολονότι αυτό έχει ήδη διανοίξει νέους δρόμους στην κατανόηση του «ελάχιστου». Ετσι, θίγονται μόνον περιθωριακά η μέθοδος της θραύσης της συμμετρίας και η εφαρμογή μη γραμμικής χαοτικής δυναμικής. (Αλλά τα προβλήματα αυτά είναι έξω από το εννοιολογικό πλαίσιο του βιβλίου.) Επίσης, η ανάλυση παραμένει κυρίως στο επίπεδο της Κβαντικής Μηχανικής χωρίς ειδικότερη επιστημολογική διερεύνηση της Κβαντικής Θεωρίας Πεδίου -κάτι που μάλλον λείπει και από τη διεθνή βιβλιογραφία. Εντούτοις, ο συγγραφέας δεν παραλείπει να θίξει βασικές της ιδέες, όπως το πρόβλημα της σχέσης «μέρους - όλου» μέσω της έννοιας του πεδίου και, κυρίως, τη θεμελιακή αναζήτηση αναλλοίωτων ποσοτήτων και ποιοτήτων. Οπως παρατηρεί, το ηρακλείτειο τα πάντα ρει «γίνεται κενή βεβαίωση, αν δεν συνοδεύεται από την αναζήτηση αυτού που αλλάζει και εκείνου που δεν μεταβάλλεται» (σ. 240).

Ως προς την εκδοτική άποψη του κατά τα άλλα καλαίσθητου τόμου, θα παρατηρούσα ότι είναι αισθητή η απουσία Index. Επίσης, δεν βοηθά ιδιαίτερα η βιβλιογραφία των σημειώσεων, η οποία είναι συχνά πλεονάζουσα και όχι εύκολα προσιτή. Θα περίμενε ακόμη κανείς, σε αυτήν την 4η έκδοση του βιβλίου, λιγότερα παροράματα -έστω και διασκεδαστικά, όπως η μετατροπή (σ. 85) του μεγάλου Ρώσου θεωρητικού Alexander Friedmann σε ...Firedmann.

Συνοπτικά, σε μια εποχή όπου μάλλον κυριαρχεί η φτηνή επιστημονική εκλαΐκευση και άνετα διαδίδεται η ψευδοεπιστήμη ως η τελευταία λέξη της επιστήμης, βιβλία όπως Η Δυναμική του Ελάχιστου, με συνεπή προβληματισμό για το γενικό αλλά και τον ειδικό αναγνώστη, ανήκουν σε αυτή την κατηγορία που ο αστροφυσικός Carl Sagan εύστοχα ονόμαζε «κερί στο σκοτάδι».



ΝΙΚΟΣ ΤΑΜΠΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/04/2004