Στάλινγκραντ

"Η Ρωσία", παρατήρησε ο ποιητής Tyuchev, "δεν μπορεί να γίνει κατανοητή με το μυαλό". Η Μάχη του Στάλινγκραντ δεν μπορεί να γίνει επαρκώς κατανοητή μέσα από μία τυπική εξέταση. Η αμιγώς στρατιωτική σπουδή μιας τέτοιας τιτανομαχίας αποτυγχάνει να μεταφέρει την πραγματικότητα του πεδίου της μάχης, όπως ακριβώς και οι χάρτες του Χίτλερ, στη "Φωλιά του Λύκου" στο Rastenburg, που τον απομόνωσαν σε έναν φανταστικό κόσμο, μακριά από τα δεινά των στρατιωτών του.

Το βιβλίο αυτό έχει σκοπό, και σ' αυτόν πετυχαίνει απόλυτα, να μας κάνει να ζήσουμε τις εμπειρίες των στρατευμάτων και των δυο πλευρών με τη βοήθεια ενός πλήθους νέων πληροφοριών προερχόμενων ειδικά από τα ρωσικά αρχεία. Η ποικιλία των πηγών παίζει καθοριστικό ρόλο στην περιγραφή της πρωτοφανούς φύσης της μάχης, καθώς και των συνεπειών που είχε σε όλους εκείνους που εγκλωβίστηκαν σε αυτήν χωρίς καμία ελπίδα να ξεφύγουν.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Βρετανός Antony Beevor, συγγραφέας και άλλων ιστορικών βιβλίων, όπως το «Βερολίνο - η πτώση, 1945» και «Κρήτη - Η Μάχη και η Αντίσταση» επιχείρησε να καταπιαστεί και με τη μάχη του Στάλινγκραντ, αλλά και γενικότερα με την τιτάνια ρωσο-γερμανική σύγκρουση στο Ανατολικό Μέτωπο, στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Η ρωσο-γερμανική σύγκρουση υπήρξε και η πιο πολυαίμακτη εκείνου του πολέμου. Ο σχεδόν τετραετής πόλεμος της Σοβιετικής Ενωσης με τη χιτλερική Γερμανία στοίχισε περί τα 9 εκατομμύρια νεκρούς στον Κόκκινο Στρατό και κάπου 18 εκατομμύρια τραυματίες. Από τα 4,5 εκατομμύρια των Ρώσων αιχμαλώτων της γερμανικής Βέρμαχτ μόνο 1,8 εκατ. μπόρεσαν να επιστρέψουν σπίτι τους.

Οι ρωσικές απώλειες σε αμάχους ήταν πολύ βαρύτερες και υπολογίστηκαν γύρω στα 18 εκατομμύρια, εκτινάσσοντας έτσι το συνολικό αριθμό των νεκρών της Σοβιετικής Ενωσης στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου περί τα 26 εκατομμύρια. Πρόκειται για το μεγαλύτερο αριθμό νεκρών στη διάρκεια ενός πολέμου της σύγχρονης παγκόσμιας Ιστορίας μέχρι τις μέρες μας, πέντε φορές μεγαλύτερος του συνολικού αριθμού των νεκρών της χιτλερικής Γερμανίας (σ.σ. 554-555).

Στη μάχη του Στάλινγκραντ ο Κόκκινος Στρατός είχε 1.100.000 απώλειες. Οι νεκροί έφταναν τους 485.751.

«Οι θυσίες του Κόκκινου Στρατού -γράφει ο Beevor- και τα τρομερά δεινά του ρωσικού λαού έδιναν τη δυνατότητα στον Στάλιν να χειραγωγεί τους Δυτικούς Συμμάχους προκαλώντας τους ένα είδος "ενοχής αίματος", καθώς οι απώλειές τους ήταν συγκριτικά ελάχιστες» (σ.σ. 515, 543).

Ασφαλώς το εγχείρημα της περιγραφής τής μάχης του Στάλινγκραντ, αν και έχουν γραφτεί πολλά σχετικά κατά το παρελθόν, είναι πολύ δύσκολο, αν κάποιος σκεφτεί ότι οι δυνάμεις που ενεπλάκησαν σ' αυτήν ήταν πολλαπλάσιες του συνόλου των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων.

Η μάχη του Στάλινγκραντ θεωρήθκε το σημείο-στροφή του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, που έδωσε ελπίδα στους σκλαβωμένους λαούς ανεξάρτητα από ιδεολογικές τοποθετήσεις.

Το Στάλινγκραντ βέβαια ενέπνευσε αρκετούς αριστερούς καλλιτέχνες, όπως τον Πάμπλο Νερούδα που με το «Nuevo Canto de Amor a Stalingrad» δημιούργησε ένα ποίημα που «εξέφραζε την αγάπη όλου του κόσμου για την πόλη της οποίας το όνομα είχε δώσει την ελπίδα στους λαούς» (σελ. 544).

Αλλά ούτε και οι Συντηρητικοί δεν μπόρεσαν ν' αποφύγουν «την εύφημο μνεία προς τον ηρωισμό του Κόκκινου Στρατού» και στη Βρετανία ο βασιλιάς Γεώργιος ο ΣΤ' παρήγγειλε τη σφυρηλάτηση του ξίφους του Στάλινγκραντ, για ν' απονεμηθεί στην πόλη. Το ηθικό των αμάχων και των στρατιωτών που πολεμούσαν τον Αξονα ενισχύθηκε από τα κινηματογραφικά επίκαιρα που εξυμνούσαν το θρίαμβο επί των Γερμανών, παρουσιάζοντας εικόνες από την παράδοση του στρατάρχη Paulus -για τον οποίο ο Χίτλερ πίστευε ότι θα κατέφευγε στην αυτοκτονία- όπως και τις μακριές φάλαγγες των Γερμανών αιχμαλώτων πολέμου που βάδιζαν πάνω στη χιονισμένη ρωσική γη.

Αν και ο ακριβής αριθμός των γερμανικών απωλειών στη μάχη του Στάλινγκραντ παραμένει ακόμα μέχρι σήμερα αδιευκρίνιστος, ο Beevor επισημαίνει ότι δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η επιχείρηση στο Στάλινγκραντ αποτέλεσε την πιο καταστροφική ήττα στη μέχρι τότε ιστορία της Γερμανίας. Ο Αξονας πρέπει να έχασε συνολικά περί το μισό εκατομμύριο άνδρες.

Στις 3 Φεβρουαρίου 1943 το αρχηγείο τού Χίτλερ αναγκάστηκε να εκδώσει το ακόλουθο ανακοινωθέν: «Η ανώτατη διοίκηση της Βέρμαχτ ανακοινώνει ότι η μάχη του Στάλινγκραντ τελείωσε. Πιστή στον όρκο υπακοής της, η 6η Στρατιά, υπό την υποδειγματική ηγεσία του στρατάρχη Paulus, εξολοθρεύτηκε από τη συντριπτική αριθμητική υπεροχή του εχθρού. Η θυσία τής 6ης Στρατιάς δεν ήταν μάταιη. Στάθηκε προπύργιο της ιστορικής ευρωπαϊκής αποστολής μας... Πέθαναν για να ζήσει η Γερμανία» (σελ. 520).

Βέβαια όλα τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα, όπως η μάχη του Στάλινγκραντ, έρχεται να τα σκεπάσει ο πανδαμάτορας χρόνος. Οι ερειπωμένες πόλεις, όπως το Στάλινγκραντ, η Βαρσοβία, η Δρέσδη κ.ά., αποτέλεσμα της λαίλαπας του παγκόσμιου πολέμου, έχουν αναστηλωθεί, τίποτα πια δεν θυμίζει τη σκληρή πολεμική σύγκρουση του 1939-1945.

Αλλά και οι αυτόπτες μάρτυρες και οι συμμετέχοντες στη μάχη του Στάλινγκραντ λιγοστεύουν σημαντικά, αν κάποιος σκεφτεί ότι από την τιτάνια εκείνη σύγκρουση έχουν περάσει 62 ολόκληρα χρόνια.

Οι νέες γενιές γνωρίζουν ελάχιστα ή δεν γνωρίζουν τίποτε για τη μάχη του Στάλινγκραντ. Δεν έχουν κάποιο άμεσο βίωμα από εκείνες τις σκληρές μέρες και νομίζουν ότι δεν τις αφορά. Και όμως, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αν η νίκη στο Στάλινγκραντ έκλινε υπέρ των Γερμανών διαφορετική θα ήταν η σημερινή πραγματικότητα και επομένως, διαφορετική η ζωή των νεότερων γενεών.

Ο Beevor διαθέτει το προσόν να συνδυάζει στη συγγραφή των βιβλίων του την αρχειακή μελέτη με τη ζωντανή μαρτυρία. Εχει εντρυφήσει στα ρωσικά και γερμανικά αρχεία και παράλληλα συγκεντρώνει μαρτυρίες και των δύο πλευρών από ανθρώπους που έζησαν τα δραματικά γεγονότα του Στάλινγκραντ και που με το πέρασμα του χρόνου θα γίνονται όλο και πιο δυσεύρετοι.

Ενδιαφέρεται επίσης για την καθημερινότητα των απλών ανθρώπων, των στρατιωτών ή των πολιτών που ζούσαν ή βρέθηκαν στο Στάλινγκραντ.

Αλλά στο βιβλίο δεν αποφεύγονται και κάποια δευτερεύοντα λάθη, όπως εκείνο για την Κομιντέρν, την Κομινφόρμ (σ.σ. 543-544) και τον Γκεόργκι Δημητρόφ.

Η Κομιντέρν πράγματι διαλύθηκε από τον Στάλιν στις 15 Μαΐου 1943, αλλά η Κομινφόρμ δημιουργήθηκε τριάμισι χρόνια αργότερα, το φθινόπωρο του 1947.

Πάντως τα κάποια λάθη και λίγες φορές η επιφανειακή εξήγηση γεγονότων δεν μειώνουν την αξία ενός τόσο δύσκολου έργου που εμπεριέχει πολύ κόπο και μόχθο και που προσφέρει στον αναγνώστη πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία.

Αξιοπρόσεχτη είναι, για παράδειγμα, η επισήμανση του συγγραφέα ότι στις τάξεις των μεραρχιών της 6ης Γερμανικής Στρατιάς στην πρώτη γραμμή του μετώπου του Στάλινγκραντ υπηρέτησαν περισσότεροι από 50.000 Σοβιετικοί πολίτες με γερμανικές στολές. Σοβιετικοί πολίτες που είτε ως αντιφρονούντες προς το καθεστώς είτε ως πεινασμένοι κατατάχτηκαν στο γερμανικό στρατό.

Ο ίδιος ο συγγραφέας παραδέχεται πάντως «κάτι που παραμένει αδιαμφισβήτητο», ότι δηλαδή «η μάχη του Στάλινγκραντ εξακολουθεί να αποτελεί ένα ιδεολογικά φορτισμένο θέμα και συμβολικής σημασίας, για το οποίο η τελευταία λέξη δεν θα ειπωθεί για πολύ καιρό ακόμα» (σ.σ. 20-21).

Η μάχη του Στάλινγκραντ και γενικότερα η ρωσο-γερμανική σύγκρουση στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου αποτελούν ένα σημείο - κλειδί για την κατανόηση της πορείας τού μεταπολεμικού κόσμου.

Από αυτή την άποψη το βραβευμένο βιβλίο του Beevor -που περιλαμβάνει πολεμικούς χάρτες και φωτογραφικό υλικό- δίπλα και σε άλλες μελέτες που έχουν γραφτεί για τη μάχη του Στάλινγκραντ, αποτελεί μια προσφορά και αξίζει να διαβαστεί.



ΦΟΙΒΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/03/2005