Η λογοτεχνία και το δικαίωμα στο θάνατο

Η εμβληματική μορφή του Μπλανσό δεν είναι άγνωστη στον έλληνα αναγνώστη, μολονότι μεγάλο μέρος του δοκιμιακού του έργου παραμένει αμετάφραστο. Αντί άλλης σύστασης, υπενθυμίζουμε τον λακωνικό αυτοπροσδιορισμό που επέλεξε ο συγγραφέας στα περισσότερα έργα του: «Μυθιστοριογράφος και κριτικός. Η ζωή του είναι εντελώς ταγμένη στη λογοτεχνία και στη σιωπή που της προσιδιάζει». Το δοκίμιο που περιλαμβάνει η παρούσα έκδοση δημοσιεύτηκε σε δύο συνέχειες στο περιοδικό Critique, που είχε μόλις ιδρυθεί από τον Georges Bataille.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Μπλανσό, δύσκολος και σκοτεινός συγγραφέας, «καταραμένος» κατά μία έννοια, που τον συνδέει με αρκετά άλλα νόθα τέκνα του σουρεαλισμού -τον Μπατάιγ, τον Λεϊρίς, τον Καγιουά, τον Ντεσνός, τον Κλοσόβσκι- οι οποίοι προετοίμασαν αφ' ενός το Νέο Μυθιστόρημα, αφ' ετέρου μια επάνοδο του Νίτσε στη Γαλλία, που θα οδηγούσε στο κλίμα το επανομαζόμενο από κάποιους «μεταμοντέρνο», δεν μας είναι εντελώς άγνωστος. Ενα βασικό θεωρητικό του έργο -Ο χώρος της λογοτεχνίας («Εξάντας», 1970)- και δύο αντιπροσωπευτικά πεζογραφικά του δείγματα -Καταδίκη σε θάνατο («Νεφέλη», 1981) και Η στιγμή του θανάτου μου («Αγρα», 1994)- κυκλοφορούν από χρόνια στα ελληνικά. Ηδη μας εντυπωσιάζει η έμμονη παρουσία της έννοιας του θανάτου στους τίτλους: μια φευγαλέα ενθύμηση της προβληματικής που διατρέχει ολόκληρο το έργο, ας πούμε, του Μπατάιγ αρκεί να μας οδηγήσει να σκεφτούμε ότι, παρά τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία που αναπόφευκτα χρωματίζουν αυτή τη γραφή, έχουμε μάλλον εδώ το ίχνος μιας ευρύτερης ατμόσφαιρας και κάποιας κοινής επιρροής -μια άλλη όψη της οποίας είναι, ακριβώς, η ανανεωμένη λατρεία αυτών των συγγραφέων για τον Σαντ.

Οι περισσότεροι από τους παραπάνω συγγραφείς -περιλαμβανομένου ακόμα του Ρεϊμόν Κενό, του Αντρέ Μπρετόν, του Ζακ Λακάν και άλλων- παρακολούθησαν αδιαλείπτως από το 1933 ώς το 1939 τις παραδόσεις πάνω στη Φαινομενολογία του Πνεύματος του Χέγκελ, που έδινε στην Ecole Pratique des Hautes Etudes ο Αλεξάντερ Κοζέβ, Ρώσος αυτοεξόριστος στο Παρίσι. Μέσα στη στοιχειωμένη από ανορθολογισμό και τρόμο ατμόσφαιρα του Μεσοπολέμου, αυτός ο παράδοξος στοχαστής επιχειρούσε μια κάπως δαιμονική ερμηνεία του Χέγκελ, η οποία θα γοήτευε αναμφίβολα κάθε νιτσεϊκό: η «πανουργία του Λόγου» μέσω της οποίας εργάζεται το Πνεύμα για την πραγμάτωση των ιστορικών του σκοπών, γίνεται για τον Κοζέβ η κολασμένη γειτνίαση του Λόγου με ό,τι φαινομενικά τον αρνείται -με την παραφορά και την τρέλα, με το φόνο, το αίμα και την τρομοκρατία-, όπου έσχατο κριτήριο λογικότητας αναγορεύεται η ίδια η τελική επικράτηση. Η έννοια του αρνητικού που στο εγελιανό έργο περιγράφει τον τρόπο κίνησης της συνείδησης, γίνεται για τον Κοζέβ η κατεξοχήν ανθρωπολογική κατηγορία και ερμηνεύεται όσο το δυνατόν πιο κυριολεκτικά, σημαίνοντας ουσιαστικά το θάνατο. Σε όλο το τόξο των μετατοπίσεων ανάμεσα στο συμβολικό και στην κυριολεξία, η θανάτωση και το θνήσκειν γίνεται το έμβλημα της ανθρωπινότητας του ανθρώπου.

Αυτό είναι ακριβώς το κλειδί της σκέψης του Μπλανσό. Αντικείμενο του στοχασμού του δεν είναι η ιστορία εν γένει αλλά η λογοτεχνία, όμως πρέπει να καταλάβουμε πρωτίστως τούτο: στη σκέψη αυτού του συγγραφέα «λογοτεχνία» δεν σημαίνει απλώς ένα σώμα γραπτών κειμένων, αλλά γίνεται έμβλημα της βαθύτερης παραδοξότητας της ανθρώπινης κατάστασης, κατάσταση που αναφύεται ανάμεσα στην κενή εσωτερικότητα, η οποία δεν έχει ακόμα πρόσβαση στο Είναι, από τη μία πλευρά, και στο συντελεσμένο έργο που μέσα του πραγματώνεται και, με την ίδια κίνηση, αποξενώνεται αμετάκλητα απ' τον εαυτό της, από την άλλη. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για έναν ζοφερό υπαρξισμό που αναστοχάζεται πάνω στις ανυπέρβατες αντινομίες της ανθρώπινης ύπαρξης, και η λογοτεχνία, ως το κατεξοχήν έργο του ανθρώπου μέσω της γλώσσας, μεταφορά εδώ του ανθρώπινου πράττειν εν γένει, φέρει την τριπλή σφραγίδα τού φόνου (άρση του υπαρκτικού καθεστώτος των πραγμάτων χάρη στο αρνητικό έργο της γλώσσας), της αλλοτρίωσης, (άρση της εσωτερικότητας μέσα στην κρυσταλλωμένη μορφή που γίνεται «κοινό κτήμα») και του θνήσκειν (υπέρτατου ορίου της δημιουργικής ελευθερίας). Ο Μορίς Μπλανσό αναλαμβάνει να ερευνήσει εξονυχιστικά τις αντινομίες και τα παράδοξα που στοιχειώνουν τη λογοτεχνική δραστηριότητα στο ερμητικά γραμμένο, και κατάφορτο από επαναληπτικές δραματικές κορυφώσεις, άρθρο του σε δύο συνεχόμενα τεύχη (1947-48) του περιοδικού Critique που εξέδιδε ο Ζορζ Μπατάιγ, με τίτλο «Η λογοτεχνία και το δικαίωμα στο θάνατο».

Είναι το κείμενο που συζητάμε εδώ. Σε ένα ακραίο σημείο έντασης της επιχειρηματολογίας του (σελ. 32-36), ο συγγραφέας θα φτάσει να συνδέσει τη λογοτεχνία με την επανάσταση. Καταλαβαίνουμε γιατί: η μετωπική ρήξη με το υπάρχον, η ανεμπόδιστη βούληση ανάπλασης του σύμπαντος, από την αρχή, η απεριόριστη βιαιοπραγία μέσα στην οποία ο άνθρωπος επιβεβαιώνει την αυτεξουσιότητά του και η μέθη της σφυρηλάτησης ενός κόσμου, όλ' αυτά που αποτυπώνουν την ανεπανάληπτη εμπειρία της επανάστασης είναι ήδη εγγεγραμμένα καταστατικά μέσα στην εμπειρία τού γράφειν, μέσα στη «λογοτεχνία»· και αν υπάρχει μία φιγούρα στο πρόσωπο της οποίας η ενότητα της λογοτεχνίας και της επανάστασης, η φονική αποχαλίνωση και ο πανηγυρισμός μιας ελευθερίας χωρίς όρια διαδηλώνουν την έσχατη ταυτότητά τους, είναι η φρικτή και υπέροχη μορφή του Μαρκήσιου ντε Σαντ.

Αν πράγματι μπορεί να δει κάποιος ότι στην τρομοκρατία της επανάστασης (κι εδώ ο Μπλανσό έχει στο μυαλό του βεβαίως τη Γαλλική Επανάσταση) κορυφώνεται η ανώτερη δυνατή ελευθερία της απεριόριστης ανάλωσης ανθρώπινων ζωών, κάτι που ήδη ενυπάρχει συμβολικά στο γράφειν ως ανάλωση των τετελεσμένων σημασιών των πραγμάτων, γιατί, θα μπορούσε να αναρωτηθεί τελικά, είναι «δικαίωμα» το να πεθαίνει κανείς; Οπως φαίνεται, ο Μπλανσό δανείζεται τον όρο «δικαίωμα στο θάνατο» από ένα χωρίο του Κοζέβ, που ο μεταφραστής παραθέτει σε μία από τις εξαιρετικά διαφωτιστικές του σημειώσεις (αρ. 17). Η απώτατη έκφραση της ελευθερίας του επαναστάτη, φαίνεται πως υποστηρίζεται εδώ, δεν είναι απλώς η δυνατότητά του να σπέρνει το θάνατο, αλλά η απεριόριστη ετοιμότητά του να πεθαίνει και ο ίδιος μέσα στη μέθη της αυτοκατάφασής του. Κι εδώ θυμόμαστε βεβαίως τον ίδιο τον Χέγκελ: ο Κύριος του περίφημου εδαφίου της Φαινομενολογίας του Πνεύματος εξαγοράζει απέναντι στο μελλοντικό Δούλο το δικαίωμα της κυριότητας με το να θέτει σε κίνδυνο, να αναλώνει δηλαδή γενναιόδωρα, την ίδια του τη ζωή. Ετσι γίνεται άνθρωπος με την πλήρη σημασία της λέξης. Ο Μπλανσό επιχειρεί να φωτίσει τις έσχατες υπαρξιακές όψεις αυτού του γεγονότος επαναφέροντας το επιχείρημα στο χώρο της λογοτεχνίας. Αν η θνητότητα είναι η ουσία του ανθρώπου, η απώτατη εκδοχή της ελευθερίας του, η απώλεια του θανάτου (του) είναι η ζοφερότερη συνέπεια της αλλοτρίωσής του μέσα στον κόσμο των πραγμάτων, και μέσα στα πράγματα που γίνονται οι ίδιες του οι πράξεις. Υπάρχει εδώ ένα οδυνηρό παράδοξο που ήταν ήδη γνωστό στον Κίρκεγκορ: η μόνη πραγματική καταδίκη σε θάνατο είναι η αδυναμία του θανάτου. «Γράφουμε για να μπορέσουμε να πεθάνουμε», θα πει ο Μπλανσό αλλού. Αν μέσα στη λογοτεχνία, στη γλώσσα που είναι η πρωταρχική βιαιοπραγία απέναντι στα πράγματα, διακυβεύεται πέρα και από τη βούληση αυτοκατάφασης το λυτρωτικό όνειρο μιας επανασυμφιλίωσης με τον κόσμο, αυτή η επανασυμφιλίωση απαιτεί επιτακτικά την αυτοεξάλειψη του συγγραφέα.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/04/2004