Οι εγκυκλοπαιδιστές

Το έργο που άλλαξε την ιστορία του πολιτισμού.

Οι ανθρώπινες περιπέτειες των δημιουργών του
Ο Άγγλος ιστορικός, συγγραφέας και δημοσιογράφος (εφ. «TLS», εφ. «The Daily Telegraph») Φίλιπ Μπλομ παρακολουθεί τις ανθρώπινες περιπέτειες των συγγραφέων της περίφημης Εγκυκλοπαίδειας (Ντιντερό, Ντ' Αλαμπέρ, Ρουσσώ, Βολταίρου και Λουί ντε Ζοκούρ), που τα ονόματά τους έχουν γίνει συνώνυμα του Διαφωτισμού.

Τη δεκαετία του 1750 μια ομάδα νέων ανθρώπων στο Παρίσι καταπιάστηκαν με τη μετάφραση ενός λεξικού το οποίο, όπως ήλπιζαν, θα τους απασχολούσε για λίγα χρόνια. Το σχέδιο αυτό εξελίχθηκε στο μεγαλύτερο εκδοτικό εγχείρημα της εποχής, ένα έργο που θεωρήθηκε τόσο επικίνδυνο και ανατρεπτικό, που ο Πάπας το αποκήρυξε και οι συντάκτες του απειλήθηκαν με φυλάκιση και εκτέλεση.

Όταν ολοκληρώθηκε, μετά από ένα τέταρτο του αιώνα, αποτελούνταν από 28 τόμους, 20 εκατομμύρια λέξεις ή 73.000 λήμματα, έγινε γνωστό ως η μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια των Ντιντερό και Ντ' Αλαμπέρ και είναι ένα έργο που άλλαξε την ιστορία του πολιτισμού.

«Αυτό που την καθιστά σημαντική», λέει ο Φίλιπ Μπλομ, «είναι ο συγκεκριμένος συνδυασμός πολιτικής, οικονομίας, πείσματος, ηρωισμού και επαναστατικών ιδεών, ο οποίος για πρώτη φορά κατάφερε να υπερνικήσει τη συσσωρευμένη αποφασιστικότητα της Εκκλησίας, του Στέμματος και όλων των δυνάμεων του κατεστημένου της Γαλλίας, δοξάζοντας την ελεύθερη σκέψη, την κοσμική κοινωνία και την ιδιωτική οικονομία με μια νίκη που προοιωνιζόταν όχι μόνο την Επανάσταση αλλά και τις αξίες των επόμενων δύο αιώνων».







ΚΡΙΤΙΚΗ



Σίγουρα είναι πάρα πολλοί αυτοί οι οποίοι έχουν δει αυτές τις χολιγουντιανές, και όχι μόνο, ταινίες, όπου οι λεγόμενες μηχανές του χρόνου είναι σε θέση να μεταφέρουν τον οποιονδήποτε σε μια άλλη ιστορική εποχή. Με αυτό το βιβλίο του ο Φίλιπ Μπλομ -Αγγλος δημοσιογράφος και ιστορικός, ο οποίος συμπυκνώνει όλες τις προδιαγραφές του «κοσμοπολίτη», αφού γεννήθηκε στο Αμβούργο, σπούδασε στη Βιέννη και σήμερα ζει στο Παρίσι- λειτουργεί σαν ένας σκηνοθέτης τέτοιων έργων, μόνο που στο χέρι του δεν κρατάει κάμερα αλλά τη συγγραφική του πένα, ή έστω σημαδεύει τα πλήκτρα του υπολογιστή του. Αυτή η πένα μάς μεταφέρει σε συγκλονιστικές εποχές για να συναντήσουμε συναρπαστικούς ανθρώπους. Ο συγγραφέας μάς μεταφέρει στην εποχή του αιώνα των Φώτων, εκεί όπου το πνεύμα του Διαφωτισμού έχει να αντιμετωπίσει ένα άλλο πνεύμα, αυτό της Εκκλησίας, καθώς και τα εμπόδια που αναδύονται από τις ενέργειες λογοκρισίας και καταστολής του «Παλαιού καθεστώτος».

Ο συγγραφέας δεν εμβαθύνει στα νοήματα και στις κανονιστικές αρχές των Εγκυκλοπαιδιστών, δεν είναι άλλωστε αυτός ο σκοπός του. Στόχος του είναι η καταγραφή της υπέροχης ατμόσφαιρας που οδήγησε «δύσκολους» και υπέροχους ανθρώπους σε δύσκολες, αλλά και αισιόδοξες, εποχές να συνεργαστούν για τη συγγραφή ενός έργου που έμελλε να σφραγίσει μια ολόκληρη εποχή. Την πιο σημαντική, κατά τη γνώμη μας, εποχή της ανθρώπινης ιστορίας, την εποχή του Διαφωτισμού και των απαρχών της νεωτερικότητας.

Ο συγγραφέας ακολουθεί βήμα βήμα τις διαδρομές που ακολούθησαν οι εγκυκλοπαιδιστές, και κυρίως οι Ντιντερό και Ντ' Αλαμπέρ, για να μας παραδώσουν αυτό το θεμελιώδες για την ιστορία της ανθρωπότητας έργο. Ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου, με το γύρισμα της κάθε σελίδας ανακαλύπτει πως η πορεία του ανθρώπινου Λόγου δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από τις πορείες των πιο τολμηρών εξερευνητών. Η συγκρότηση του Λόγου είναι κι αυτή μια περιπέτεια, αν όχι η πιο συναρπαστική σίγουρα η πιο επικίνδυνη.

Ας ανεβούμε κι εμείς σε αυτή τη μηχανή του χρόνου που μας προσκαλεί ο συγγραφέας. Θα βρεθούμε ξαφνικά στα μέσα της δεκαετίας του 1740. Τότε ξεκινά ένα ταπεινό εκδοτικό και επιχειρηματικό εγχείρημα, που αποσκοπούσε στην μετάφραση του αγγλικού έργου Cyclopaedia του Εφρέμ Τσέιμπερς. Οι αποτυχημένες συνεργασίες οδηγούν τον εκδότη να κτυπήσει την πόρτα των Ντιντερό και Ντ' Αλαμπέρ. Ο πρώτος, τον Οκτώβριο του 1747, αναλαμβάνει επιμελητής του έργου, που από μετάφραση μετατρέπεται στο θεμελιώδες έργο «Εγκυκλοπαίδεια» ή «Λογικό Λεξικό των επιστημών, των τεχνών και των επαγγελμάτων». Δύο χρόνια αργότερα, τον Ιούλιο του 1749, ο Ντιντερό συλλαμβάνεται και κλείνεται στις φυλακές του Πύργου της Βενσέν. Αφορμή γι' αυτή την κράτηση υπήρξε το σημαντικό έργο του «Επιστολή των τυφλών προς χρήση όσων βλέπουν» (στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Ζήτρος»: «Το όνειρο του Ντ' Αλαμπέρ και άλλα κείμενα», σε μετάφραση του Ακη Καλογνώμη), όπου διακωμωδείται η εκκλησιαστική αντίληψη για τον υλικό κόσμο και για την ύπαρξη του Θεού. Ο Ντιντερό, με το στόμα του τυφλού καθηγητή Νίκολας Σόντερσον, δηλώνει: «Εάν θέλετε να πιστέψω στον Θεό, πρέπει να με κάνετε να τον αγγίξω» (σελ. 111). Το μπαστουνάκι του τυφλού μάς οδηγεί στον ανοικτό δρόμο του ριζοσπαστικού εμπειρισμού και ορθολογισμού. Κάτι τέτοια όμως δεν τα σηκώνει η μοναρχία και η εκκλησία της εποχής -μόνο της εποχής; Η απάντησή τους ονομάζεται φυλακές της Βενσέν.

Αποφυλακίζεται αφού αναγκάζεται να αποδεχτεί την πατρότητα απαγορευμένων έργων που δεν είχε γράψει και συνάμα δηλώνει πως δεν θα εκδώσει στο εξής τίποτα χωρίς να το υποβάλει ο ίδιος νωρίτερα σε λογοκρισία. Δεν τον έσωσε όμως μόνο αυτό. Τον έσωσαν τα επιχειρηματικά συμφέροντα που είχαν επενδυθεί στην Εγκυκλοπαίδεια, τα οποία απαιτούσαν την απελευθέρωσή του. Ο εμπράγματος καπιταλιστικός κόσμος, σαράντα χρόνια προτού ανέλθει στην πολιτική εξουσία, κυριαρχεί στο οικονομικό στερέωμα.

Τα σύννεφα που θα έφερναν εκείνη τη βροχή η οποία θα διέλυε τις προκαταλήψεις, τα στερεότυπα και την κυριαρχία των εξωανθρώπινων επιταγών είχαν μαζευτεί από τον 15ο αιώνα. Τα ονόματά αυτών των σύννεφων ήταν τυπογραφία, γεωγραφικές ανακαλύψεις, εφαρμογή εφευρέσεων στη βιομηχανία, κοπερνίκειος κόσμος κ.λπ. Ελειπε αυτό το σύννεφο που θα προκαλούσε την ανατροπή των παραδοσιακών πολιτικών και κοινωνικών θεσμών. Ε, αυτό το σύννεφο έφερε το όνομα Διαφωτισμός και Εγκυκλοπαίδεια. Η Εγκυκλοπαίδεια, από μικρό μεταφραστικό εγχείρημα έφτασε να είναι ένα έργο που θα αποτελούνταν από 28 τόμους, εκ των οποίων οι 11 περιείχαν χαρακτικές απεικονίσεις. Ο πρώτος τόμος της Εγκυκλοπαίδειας εκδόθηκε το 1751 και οι 17 τόμοι με τα λήμματα είχαν ολοκληρωθεί το 1766. Οι 11 τόμοι των χαρακτικών ολοκληρώθηκαν το 1772.

Ολοι μαζί αυτοί οι τόμοι, με τα σχεδόν 73.000 λήμματα που περιείχαν, έπεσαν στο κεφάλι του ανορθολογισμού και του φανατισμού. Ο ανορθολογισμός δεν είναι κάτι το δυσάρεστο για τους ανθρώπους αλλά μια ευχάριστη πρόταση «εναλλακτικού τουρισμού» από την πίεση της πραγματικότητας. Αυτό εξακολουθεί να ισχύει και σήμερα με διαφορετικό τρόπο. Ο οδοιπόρος που βαδίζει στο πυκνό δάσος του ανορθολογισμού, των προκαταλήψεων, του φανατισμού, ακούει το κελάρυσμα των δροσερών πηγών, αισθάνεται τις ευχάριστες ευωδιές των δέντρων και των λουλουδιών, ησυχάζει ακούγοντας το κελάηδισμα των πουλιών. Τα πυκνά φυλλώματα όμως, αυτών των πανύψηλων δέντρων, δεν επιτρέπουν ούτε σε μια ηλιαχτίδα να διεισδύσει για να φωτίσει και να ζεστάνει αυτό τον οδοιπόρο. Ο ήλιος της Εγκυκλοπαίδειας φώτισε ένα άλλον κόσμο, αυτόν του αστικού κόσμου των πόλεων, με τα μύρια προβλήματα και τις ανάλογες αγριότητές του. Αυτός όμως ο κόσμος έχει ως αρχή συγκρότησής του την ανθρώπινη αυθεντία, κάτι που επιτρέπει στον ίδιο τον άνθρωπο και σε κανέναν άλλο έξω απ' αυτόν να διορθώνει τον εαυτό του. Αυτό κάνει τόσο διαφορετικό τον κόσμο της νεωτερικότητας από τον κόσμο των διαφορετικών φονταμενταλισμών. Ο κόσμος αυτός επιδέχεται κριτικής και διόρθωσης. Στα είκοσι χρόνια της συγγραφής της Εγκυκλοπαίδειας τέθηκαν τα πνευματικά, και όχι μόνο, θεμέλια αυτού του κόσμου. Σ' αυτά τα είκοσι χρόνια οι υδρατμοί των συσσωρευμένων σύννεφων πάγωσαν, βάρυναν και οδήγησαν στη «βασανιστικά» λυτρωτική βροχή του 1789.

Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου μας παραδίδει μια βιογραφία της Εγκυκλοπαίδειας, που είναι ένα ψηφιδωτό από τις βιογραφίες των συντελεστών της, ενώ συνάμα αποτελεί και από μόνη της μια λογοτεχνική περσόνα με αυτοτελή ζωή. Στους συντελεστές αυτού του έργου, εκτός από τους δύο επιμελητές συμπεριλαμβάνονται μεγάλα ονόματα της φιλοσοφικής σκέψης όπως οι Ρουσό, Βολτέρος, Χόλμπαχ και Γκριμ, αλλά και ο αφανής στυλοβάτης, ανιδιοτελής και πολυγραφότατος Ουγενότος γιατρός Σεβαλιέ ντε Ζοκούρ, που υπολογίζεται πως έγραψε 17.266 άρθρα, καθώς και ο φιλόλογος Ντιμαρσέ, ο φυσιοδίφης Ντομπαντόν, οι οικονομολόγοι Φρανσουά Κενέ και Φρανσουά Τιργκό και πολλοί άλλοι, μεταξύ των οποίων και απλοί βιοτέχνες, οι οποίοι έγραψαν άρθρα για τα επαγγέλματά τους. Υπολογίζεται πως ο τελικός αριθμός των συνεργατών έφθασε τους 143. Εντυπωσιάζει πάντως το γεγονός πως καμία γυναίκα δεν αναφέρεται ως συγγραφέας της Εγκυκλοπαίδειας.

Στο βιβλίο του Μπλομ θα συναντήσουμε τις ερωτικές περιπέτειες των συγγραφέων της Εγκυκλοπαίδειας, τις μικρότητες του πνευματικού τους κόσμου (μικρότητες που αποτελούν την εκδίκηση της πνευματικότητας έναντι της ανεμελιάς της χαζοχαρούμενης καθημερινότητας), τις αδικίες των μεγάλων έναντι των μικρών, τους τρόπους που μηχανεύονταν οι συγγραφείς για να ξεγελάσουν τους δυο μεγάλους εχθρούς του ανθρώπινου πνεύματος, τη λογοκρισία και την εκκλησία, την αποκαλυπτική αλληλογραφία των συγγραφέων κ.λπ.

Η συγγραφή της Εγκυκλοπαίδειας είναι επίσης ένας ύμνος στην υστεροφημία. Ο Μπλομ μας πληροφορεί πως η μητέρα του Ντ' Αλαμπέρ, απογοητευμένη που ο γιος της δεν ακολούθησε τη νομική, δήλωνε πως ο φιλόσοφος είναι «ένας ανόητος που βασανίζεται μια ζωή ολόκληρη για να μπορούν οι άλλοι να μιλούν γι' αυτόν όταν πεθάνει» (σελ. 81). Ενώ το 1758 ακόμη ο Ντιντερό έγραφε στον Βολτέρο «Τι σημασία έχει αν κάποιος είναι Βολτέρος ή Ντιντερό και αν στον κόσμο θα μείνουν οι δικές σας τρεις συλλαβές ή οι δικές μου;» (σελ. 339), οκτώ μόνο χρόνια αργότερα έγραφε σε μια επιστολή του προς τον Φαλκονέ πως «ο ένδοξος θάνατος είναι προνόμιο των ενάρετων, η γλυκιά τους ανταμοιβή» και λίγο παρακάτω: « Η υστεροφημία είναι για τον φιλόσοφο ό,τι και ο παράδεισος για τον θρησκευόμενο άνθρωπο» (σελ. 458).

Με αυτό ας τελειώσουμε αυτές τις γραμμές. Θα θέλαμε μόνο να ενημερώσουμε όσους έχουν ήδη ταξιδέψει με το πλοίο του Διαφωτισμού, πως σ' αυτό το βιβλίο θα βρουν ένα μικρό λιμάνι για να αναπαυτούν από τις περιπέτειες του Λόγου. Οσοι πάλι μέχρι σήμερα δεν είχαν ενδιαφερθεί να ταξιδέψουν με το πλοίο του Διαφωτισμού, ίσως αυτό το βιβλίο τούς πείσει ν' αγοράσουν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα εισιτήριο.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/08/2005