Πώς και γιατί διαβάζουμε

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Διαβάζουμε όχι μόνο γιατί δεν μπορούμε να γνωρίσουμε όσους ανθρώπους θα θέλαμε να γνωρίσουμε, αλλά και γιατί η φιλία είναι ευπαθής, μπορεί να λιγοστέψει ή να χαθεί, να νικηθεί από την απόσταση, τον χρόνο, τις ατέλειες των αισθημάτων και όλα τα βάσανα του οικογενειακού και πολύπαθου βίου». Αυτό είναι το εναρκτήριο σήμα του Χάρολντ Μπλουμ στο έργο του «Πώς και γιατί διαβάζουμε», που κυκλοφόρησε πριν από τέσσερα περίπου χρόνια στα αγγλικά και μεταφράστηκε με επιτυχία πρόσφατα στη γλώσσα μας. Ο πολυσυζητημένος (για το καλό, αλλά και για το κακό) Αμερικανοεβραίος κριτικός πιστεύει πως έχει έναν ακράδαντο τρόπο να δείξει στον αναγνώστη τι και πώς να διαβάζει - και από αυτή την άποψη διόλου δεν θέλει να κρύψει πως πολύ πρόθυμα αναλαμβάνει εν προκειμένω τον ρόλο ενός άτυπου πλην παντογνώστη και πάνσοφου δασκάλου.

Χωρίς να αγνοεί την πίεση των εξωτερικών συνθηκών, ο Μπλουμ ξεκαθαρίζει από την πρώτη στιγμή πως η λογοτεχνία είναι μια πράξη που υπερβαίνει τόσο τις διάφορου τύπου ιστοριογραφικές και κοινωνιολογικές προσεγγίσεις όσο και οιοδήποτε ερμηνευτικό σχήμα μπορεί να προκύψει από τις μεθόδους και τις θεματικές κατευθύνσεις των πολιτισμικών σπουδών (κοινωνικές κουλτούρες και κουλτούρες του φύλου, ομοφυλοφιλία, γυναικεία ταυτότητα, ετερότητα). Η λογοτεχνία, δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει ο κριτικός, είναι μια διαρκής ανακίνηση (ένας συνεχής φωτισμός και επαναφωτισμός) της ανθρώπινης κατάστασης και υπό μια τέτοια έννοια κάθε επαφή και επικοινωνία μας μαζί της αποτελεί μιαν απόπειρα όχι μόνο να προσδιορίσουμε αλλά και να αναστοχαστούμε τους δεσμούς μας, τόσο με τον εσώτερο εαυτό μας όσο και με τον συλλογικό περίγυρο. Το «Πώς και γιατί διαβάζουμε» συνιστά έναν κριτικό κανόνα (κατά προέκταση του παλαιότερου «Δυτικού Κανόνα», που δημοσιεύτηκε το 1994) όχι μόνο της κλασικής αλλά και της σύγχρονης ευρωπαϊκής και αμερικανικής λογοτεχνίας, καλύπτοντας ένα διάστημα τεσσάρων περίπου αιώνων. Η έμφαση, βεβαίως, του κριτικού, όταν περνάει στην ποίηση, που εμφανίζεται ως προνομιακό του πεδίο, πέφτει στον αγγλοσαξονικό χώρο, από τον οποίο και αντλεί τα περισσότερα παραδείγματα ή υποδείγματά του. Ως προς την πεζογραφία, ο Μπλουμ ξεκινάει από Θερβάντες, Σταντάλ, Οστεν, Ντίκενς, Μέλβιλ και Ντοστογιέφσκι, περνάει στον Τουργκένεφ, τον Τσέχωφ, τον Μοπασάν, τον Τζέιμς, τον Προυστ, τον Μαν, τον Φόκνερ, τον Χέμινγουέι και την Ο Κόνορ και φτάνει μέχρι τους Μπόρχες, Λαντόλφι, Γουέστ, Πίντσον, Μακάρθι, Ελισον, Μόρισον και Καλβίνο. Στην ποίηση, τις κυρίαρχες μορφές του τροφοδοτούν οι Χάουσμαν, Μπλέικ, Λάντορ και Τένισον, τους οποίους σπεύδουν να ακολουθήσουν οι Μπράουνινγκ, Ντίκινσον, Μπροντέ, Μίλτον, Γουέρντσγουερθ, Κόλεριτζ, Σέλεϊ και Κιτς. Από έναν τέτοιο και τόσο υψηλό κατάλογο δεν θα μπορούσε, βεβαίως, να λείψει το θέατρο, το οποίο εκπροσωπούν τρεις αποκλειστικά προσωπικότητες: ο Ερίκος Ιψεν, ο Οσκαρ Ουάιλντ και, πριν και πάνω απ όλους, ο κορυφαίος του θεατρικού και του λογοτεχνικού πανθέου, αν όχι και ο μέγας κυρίαρχος του σύμπαντος, Ουίλιαμ Σέξπιρ.

Ο Σέξπιρ αποτελεί για τον Μπλουμ (το ξέρουμε και από τον «Δυτικό Κανόνα») κάτι σαν μίαν αχανών διαστάσεων μήτρα από την οποία προέκυψε ολόκληρος ο κόσμος: από αυτόν προέρχονται όλα τα μεταγενέστερα μείζονα λογοτεχνικά έργα, είτε εγγράφονται στην περιοχή του ρομαντισμού είτε ανήκουν στη νεωτερικότητα, από τον ίδιο έχει προαναγγελθεί κάθε μεγάλο θέμα το οποίο απασχολεί τους κατιόντες τού κανόνα, από εκείνον έχουν προοικονομηθεί όλοι οι σπουδαίοι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες του παρόντος αλλά και του παρελθόντος. Είναι σαν να παραχωρεί εδώ στον Σέξπιρ ο Μπλουμ τη θέση ενός ανείπωτου και καταλυτικού λογοτεχνικού προγόνου - έννοια την οποία έχει επεξεργαστεί διά μακρών στη διάσημη πραγματεία του «Η αγωνία της επίδρασης», που κυκλοφόρησε το 1973. Αν, λοιπόν, εκεί ο λογοτεχνικός διάδοχος οφείλει να σκοτώσει διά της πλαγίου τον ψυχαναλυτικό λογοτεχνικό του πατέρα (να τον παραφράσει και να τον παραλλάξει, αφού δεν μπορεί να τον επαναλάβει ή, έστω, να τον αντιγράψει και να τον μιμηθεί), στο «Πώς και γιατί διαβάζουμε» ο Σέξπιρ γίνεται ένας πανίσχυρος και ανυπέρβλητος θεός, υπό την άπειρη σκέπη του οποίου στεγάζονται, θέλουν δεν θέλουν, τα πιο διαφορετικά ονόματα και οι πλέον ετερόκλιτες και αντιθετικές ροπές ή τάσεις.

Ο Μπλουμ δεν είναι ευκολοχώνευτος κριτικός. Ο ιδεότυπός του για τον Σέξπιρ παραπέμπει κατά περιπτώσεις περισσότερο στη θεολογία και λιγότερο στην κριτική, το αφοριστικό του ύφος δοκιμάζει πολλές φορές τα όρια της αντοχής και της ανοχής μας, ενώ τα επιχειρήματά του σπεύδουν συχνά να αποσυρθούν από τη σκηνή χωρίς την παραμικρή δικαιολογία. Οσο για την άνεσή του να θεσπίζει διαρκώς αξιακά μοντέλα για τη λογοτεχνία, έχει ασφαλώς κάτι το έντονα διδακτικό: μια παιδαγωγική που δεν διστάζει, όποτε κρίνει κατάλληλες τις περιστάσεις, να κηρύξει το τέλος όχι μόνο της λογοτεχνίας αλλά και του πολιτισμού. Το «Πώς και γιατί διαβάζουμε» αποτελεί, παρ όλα αυτά, ένα σημαντικό βιβλίο. Απαλλαγμένος στην όγδοη δεκαετία της ζωής του από τις αγκυλώσεις τόσο του ευρωπαϊκού όσο και του αμερικανικού αποδομισμού, ο Μπλουμ έχει εκπληκτικές ερμηνευτικές στιγμές όταν διακρίνει τη λογοτεχνία σε σεξπιρική και θερβαντική όχι υπό την επιρροή του μεταφυσικού προτύπου το οποίο εισάγει σε άλλες σελίδες για τον Σέξπιρ, αλλά τολμώντας να κάνει ευθέως τον διαχωρισμό ανάμεσα σε μια λογοτεχνία σεξπιρική, όπου ο άνθρωπος φτάνει στην αλήθεια συνομιλώντας με τον εαυτό του, και σε μια λογοτεχνία θερβαντική, όπου ο άνθρωπος φτάνει στην αλήθεια παίζοντας το στοίχημα της επικοινωνίας με τους άλλους. Κι αποδεικνύεται επίσης ο Μπλουμ σαγηνευτικός αναλυτής όλων των κινήσεων του Αμλετ επί σκηνής, πετυχαίνοντας μιαν από τις ωραιότερες ανασυνθέσεις της πιο καθοριστικής σεξπιρικής τραγωδίας. Τέλος, ο ίδιος είναι εξίσου καλός όταν γράφει για τον Προυστ, τον Φόκνερ και τον Οσκαρ Ουάιλντ, αποκαλύπτοντας υπό ένα εντελώς διαφορετικό φως τις κεντρικές προδιαγραφές και αποβλέψεις τους.

Η μεγαλύτερη, όμως, αρετή του Μπλουμ είναι η ταξιθέτηση των θεμελιωδών μορφών της ιστορίας της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως ξεδιπλώνονται στις σελίδες του βιβλίου του: ο τρόπος με τον οποίο συνδέονται αυτές οι μορφές μεταξύ τους, ανταλλάσσοντας υπογείως τα μηνύματά τους, οι κρυφές και οι φανερές τους ρίζες, η επιβίωσή τους στον χρόνο, η ιστορική τους πορεία αλλά και η τωρινή τους προοπτική. Κι αν ο Μπλουμ μοιάζει κάποτε να τα αντιμετωπίζει όλα αυτά περίπου σαν δικά του δημιουργήματα (ή, έστω, σαν δημιουργήματα του θεού τα οποία ο Νώε βιάζεται να στριμώξει στην Κιβωτό του), δεν έχουμε κανέναν λόγο να τον ακολουθήσουμε ώς εκεί. Οι λειτουργικές του συνδέσεις, οι ακριβείς και εύστοχες κατατάξεις του, τις οποίες επιχειρεί σ ένα εξαιρετικά ευρύ γλωσσικό και χρονικό φάσμα, καθώς και οι επιμέρους αριστουργηματικές συλλήψεις του αρκούν, νομίζω, για να καταλάβουμε το μέγεθος και την αξία του μακριά από την οιαδήποτε μυθοποίηση.