Αμερική

Η Αμερική δεν είναι ούτε ένα όνειρο ούτε μια πραγματικότητα, είναι μια υπερπραγματικότητα. Είναι μια υπερπραγματικότητα διότι είναι μια ουτοπία που από την αρχή βιώθηκε σαν πραγματοποιημένη. 'Ολα εδώ είναι πραγματικά, πραγματιστικά, και όλα σας κάνουν να τα χάνετε. 'Ισως η αλήθεια της Αμερικής να μην μπορεί να εμφανιστεί παρά μόνο σε έναν Ευρωπαίο, εφόσον μόνον αυτός βρίσκει εδώ το τέλειο ομοίωμα, εκείνο της υλικής μεταγραφής όλων των αξιών. Οι Αμερικανοί, αυτοί, δεν έχουν καμία αίσθηση της προσομοίωσης.





ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ




Η Αμερική είναι το πιο πρόσφατο βιβλίο του Baudrillard που εκδίδεται στα ελληνικά. Πρόκειται για έναν συνοπτικό απολογισμό του σύγχρονου American way of life και γενικότερα του πολιτισμού που χτίζεται τις τελευταίες δεκαετίες στην απέναντι πλευρά του Ατλαντικού. Αν και γραμμένο στα 1896, το δοκίμιο διατηρεί και σήμερα την επικαιρότητα του. Τι είναι όμως αυτό που το διαφοροποιεί από άλλα δοκίμια αμερικανών και ευρωπαίων μελετητών;

Για όσους έχουν εντρυφήσει στη σκέψη του Baudrillard είναι αυτονόητο ότι ο αμερικανικός πολιτισμός δεν θα μπει στο μικροσκόπιο των κοινωνιολογικών αναλύσεων με τα συγκριτικά μεγέθη και τα στατιστικά δεδομένα. Ο παραδοσιακός τρόπος προσέγγισης, με τα αριθμητικά στοιχεία να υποστηρίζουν τα λογικά (ή ιδεολογικά) επιχειρήματα, δεν ισχύει στην περίπτωση μας. Βέβαια, κάθε ευρωπαίος που γράφει για την Αμερική το κάνει μέσα από το, ούτως ή άλλως, ευρωπαϊκό του πρίσμα. Η ιδεολογία, ο ορθολογισμός, τα αξιακά συστήματα και η νοοτροπία της νεοτερικότητας συντροφεύουν πάντα τις αποφάνσεις μας, με αξιώσεις κύρους και κριτηριολογικού ελέγχου. Η κοινοτυπία αυτή αίρεται στον Baudrillard εφ' όσον αφήνει πίσω του την Ευρώπη για να ασχοληθεί με την κοινωνιοσημειωτική του αμερικανικού τοπίου, αστικού και φυσικού. Μόνον η ανάλυση αυτή του επιτρέπει να σκεφτεί και την Ευρώπη μέσα από το αμερικανικό πρίσμα.

Η επίσκεψη στο αμερικανικό τοπίο, (επίσκεψη πραγματική, όχι διανοητική), διενεργείται ως μια ταξιδιωτική αφαίρεση, εξιχνιάζει δηλαδή το πολιτισμικό μέσα από το φυσικό. Οι σταθμοί της περιδιάβασης αρχίζουν από το Las Vegas και προχωρούν στη Salt Lake City, στο Grand Canyon, στη συνθετική όαση της Furnace Creek, τα μεγάλα οροπέδια και τις ακόμα μεγαλύτερες έρημους, σε τόπους όπου εξολοθρεύτηκαν κάποτε μαζικά οι ινδιάνοι. Στην έρημο ο περιηγητής αναγνωρίζει το αρνητικό της πολιτισμένης γης, τον θρίαμβο της λήθης επί της ιστορικής μνήμης και της κουλτούρας. Ταυτόχρονα όμως αναγνωρίζει και τα σημεία ενός σπάταλου πολιτισμού που φυτρώνει μέσα στο πουθενά των funky towns, που καταναλώνει τον πάγο, το ουίσκι, τα αυτοκίνητα, όπως η άμμος το νερό, που αψηφά την περιορισμένη ενέργεια του πλανήτη και απαιτεί αναμμένα φώτα και κλιματιστικά, αναμμένες τηλεοράσεις ακόμα και στα αδειανά κτίρια. Όλα υποβάλλονται σε μια συνεχή και εξαντλητική λειτουργία, ώστε να φαίνεται χωρίς ανάπαυλα η ανεξάντλητη τεχνητή δύναμη του ανθρώπου: "ηλίθια πολυτέλεια ενός πλούσιου πολιτισμού" (σελ. 78).

Ο Baudrillard βρίσκεται μπροστά στα downtowns όπου αναπαράγεται το παραμυθένιο σενάριο της αέναης κυκλοφορίας των σημείων στα γκράφιτι, στα υπερμεγέθη κτίρια, στους μαιάνδρους των λεωφόρων και στους λαβύρινθους των αυτοκινητοδρόμων, (τι άλλο είναι τα freeways του Los Angeles ;), στο αμετακίνητο και ανέκφραστο χαμόγελο των προσώπων -αυτό το ρηγκανικό σήμα κατατεθέν του σύγχρονου αμερικανού- στους αφηνιασμένους τζόγγερς και στους ακούραστους ράπερς, στις αυλές περιοχές της ηλεκτρονικής διασύνδεσης, όπου συνδέεται κανείς διαμιάς με ό,τι υπάρχει στον πλανήτη. Αλλά και πέρα από τα downtowns, η ματιά του συγγραφέα πέφτει προσεκτική σε ορισμένες ενυδρειακές πανεπιστημιουπόλεις, όπως η καλιφορνέζικη Santa Cruz, η οποία μοιράζεται το εξωπραγματικό της επιστημονικής φαντασίας και τον συστηματικό χαρακτήρα ενός επιστημονικού σχεδιασμού. Εδώ, όπως και στη Silicon Valley, ο Παράδεισος της soft τεχνολογίας και της προνομιακής διαβίωσης μοιάζει να έχει υλοποιηθεί, αλλά και να έχει χτιστεί τόσο κοντά στην κόλαση, ώστε τα όρια, οι διακρίσεις και οι διαχωρισμοί να αποβαίνουν αδύνατα εγχειρήματα.

Αυτές οι παράδοξες συμβιώσεις των κτισμάτων και των οικισμών παρατηρούνται και πάνω στα σώματα. Η σεξουαλική διαφορά είναι πλέον ένας μύθος. Η ύφεση των φυλικών χαρακτηριστικών, η ενσαρκωμένη αοριστία του Michael Jackson, του David Bowie ή του Boy George, η εσκεμμένη έλλειψη ταυτότητας και προβολή του διαγενικού τύπου, του ερμαφρόδιτου, του αμφίβιου και του υβριδικού πλάσματος, που κυκλοφορεί πλέον ως μια βιοκοινωνιολογική μετάλλαξη του νεοτερικού, εμφανώς σημασιοδοτημένου σεξουαλικά, εαυτού-όλες αυτές οι απροσδιοριστίες του εγώ και ο διασκορπισμός των νοημάτων οδηγούν, κατά τον Baudrillard, σε ένα άλλο σύστημα "αξιών". Ένα σύστημα σχεδόν κινηματογραφικό, αλλά και σχεδόν πραγματιστικό, όπου ο καθένας μπορεί να είναι διάσημος για δέκα λεπτά (Andy Warhol), αλλά πίσω από το διάσημο πρόσωπο δεν υπάρχει κανένας να το πιστοποιήσει, αφού το πρόσωπο μοιάζει κενό. Είναι το σύστημα της πραγματοποιημένης ουτοπίας.
Στο σημείο αυτό ο Baudrillard αρχίζει τη διακειμενική του εργασία, αντιμετωπίζοντας την Ευρώπη και την Αμερική ως δύο κείμενα με διαφορετική γραμματική και συντακτικό το καθένα, αλλά και με διαφορετικά σύνολα αναφοράς. Η ευρωπαϊκή ουτοπία είναι το προϊόν της κρίσης των ιστορικών ιδεωδών, είναι δηλαδή εκείνος ο φαντασιακός χώρος που φιλοξενεί ιδέες, αξίες και μορφώματα, που οι επαναστάσεις απέδειξαν την αδυναμία πραγματοποίησης τους. Η αμερικανική ουτοπία απεναντίας είναι εκείνος ο εικονικός χώρος που φιλοξενεί τις ίδιες περίπου ιδέες και αξίες, τα ίδια περίπου μορφώματα στη διαθλασμένη πραγματοποίηση τους. Λες και υπάρχει ένας πολιτισμικός νευρώνας που διασχίζει τον Ατλαντικό και φιλτράρει εκατέρωθεν τα πληροφοριακά φορτία των δύο πολιτισμών. Η ευρωπαϊκή Weltanschauung φθάνει απέναντι ως global vision του κόσμου και βρίσκει πρόσφορο έδαφος εφαρμογής στο ελβετικό www (world-wide web), για να μεταβιβαστεί αρκετά χρόνια μετά στη γηραιά ήπειρο ως μόδα και ως τεχνολογικός πυρετός. Εδώ αναλύουμε και εννοιοποιούμε, οδηγούμενοι ακόμα και σε μεταφυσικές περιοχές, εκεί χρησιμοποιούν τις έννοιες ως εργαλεία για να κατασκευάσουν μια πραγματικότητα. Ο ίδιος ο υλισμός γεννήθηκε στην Ευρώπη, αλλά πραγματοποιήθηκε στην Αμερική. Το νόημα εδώ βρίσκεται μόνο στο σκεπτό ή στο μη-σκεπτό·-εκεί νόημα έχει ό,τι μπορεί να πραγματοποιηθεί και να αποφέρει χρόνο και χρήμα. Αυτός ο υλιστικός πραγματισμός, που συνοψίζεται στο matter-of-fact, δεν μπορεί να παρεισδύσει στις ρίζες του ευρωπαϊκού ορθολογισμού. Ο Baudrillard βέβαια σχηματοποιεί κάπως, αλλά μόνο για να αναδείξει τους διαφορετικούς τόπους της σκέψης και του πράττειν. Η φαντασμαγορία και η υπερβολή των πραγμάτων, η άτεγκτη ποσοτική εκτίμηση του είναι, η ιδεοψυχαναγκαστική προσήλωση στην ταχύτητα και τη δύναμη προσιδιάζουν μόνο στην κουλτούρα της αφθονίας, της πολυφυλετικότητας, του ανταγωνισμού και της ανάμειξης. Όλα εδώ διακινούνται ελεύθερα, όλα κυκλοφορούν και συγχρωτίζονται απρόσκοπτα, αρκεί να λειτουργούν θετικά μέσα στο σύστημα. Μια τέτοια δυναμική, που υιοθετεί τις ηθικές συμβάσεις, όχι όμως και τα κοινωνικά συμβόλαια, που πριμοδοτεί την αυτονομία των ατόμων, αλλά δυσπιστεί στην έννοια της κοινωνικότητας, που απελευθερώνει την πολιτική στον κόσμο του διαφημιστικού θεάματος, αλλά που υποβαθμίζει την ίδια την πολιτική δράση, μια τέτοια δυναμική λοιπόν είναι που κάνει σήμερα τόσους λαούς να μισούν και να θαυμάζουν μαζί την Αμερική. Μια τέτοια δυναμική όμως μπορεί να βοηθήσει την Ευρώπη να καταλάβει τον Εαυτό της. Όχι γιατί, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, αυτή πάσχει από έναν "φετιχισμό της κληρονομιάς" (σελ. 151), αλλά διότι οι U.S. μπορούν να λειτουργήσουν για μας ως ένα παραμορφωτικό ομοίωμα που είναι και δεν είναι δικό μας...




Γιώργος Π. Πεφάνης