Άπαντα τα πεζά Ι

...Προσπάθησα, δεν ξέρω με πόση επιτυχία, να γράψω τα διηγήματά μου με όσο το δυνατόν πιο απλό τρόπο. Δεν τολμώ να ισχυριστώ πως το πέτυχα·δεν υπάρχει σ αυτόν τον κόσμο ούτε μια σελίδα απλή, ούτε καν μια λέξη απλή, αφού όλες παραπέμπουν στο σύμπαν, πιο χαρακτηριστική ιδιότητα του οποίου είναι η περιπλοκότητα...»

Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο σχολιαστής ενός σημαντικού έργου έρχεται σε πολύ δυσάρεστη θέση έχοντας συνείδηση του ότι θα γίνει αναγκαστικά περιγραφικός, όταν πρέπει να το προσεγγίσει σε πεπερασμένο χώρο. Ομως, για να λέμε την αλήθεια, και οι πάμπολλες σελίδες των μελετητών σπουδαίων συγγραφέων (π.χ. του Τζόις ή του Προυστ) δεν μας δίνουν την εντύπωση, όσο εμβαθυντικές και να είναι, ότι αφήνουν απ έξω ένα σωρό παραμέτρους τής προσφοράς των τελευταίων; Οτι περπάτησαν στην περιφέρεια και όχι στο κέντρο του αντικειμένου τους;

Η (αχανής) γεωγραφία ενός καλλιτεχνήματος επιφυλλάσσει πάντα ένα ναυάγιο σε όποιον προσπαθήσει να την αντιμετωπίσει, έτσι κι αλλιώς. Πόσο, μάλλον, όταν ένα δημιούργημα έχει ορατές δυσκολίες λόγω του όγκου και των εσωτερικών του διακλαδώσεων.

Εν πάση περιπτώσει, η περίπτωση του μυθικού, πλέον, Αργεντινού δοκιμιογράφου, διηγηματογράφου, ποιητή και κριτικού Χόρχε Λουίς Μπόρχες (1899-1986), του ελιτίστα αυτού και κοσμοπολίτη διανοούμενου, είναι μία από τις πιο γριφώδεις όσο και απολαυστικές (λόγω των μυστικών της, ακριβώς) του έντεχνου πεζού λόγου του περασμένου αιώνα.

Τα «Ελληνικά γράμματα», εκδίδοντας σε τόμους τα γραπτά της κορυφαίας αυτής φωνής, προσφέρουν ένα πολύτιμο έργο στον Ελληνα αναγνώστη και η χειρονομία αυτή πρέπει να επαινεθεί. Συν το ότι στον παρόντα τόμο (θα ακολουθήσουν άλλοι), στον οποίο έχουν συμπεριληφθεί τα διηγήματα του μέγιστου Αργεντινού, τη μετάφραση υπογράφει η ...δόκιμη «μπορχεσιανή», πλέον, χειρ του Αχιλλέα Κυριακίδη.

Ο Μπόρχες έχει γίνει, συν τω χρόνω, μια ανεξάντλητη πηγή άντλησης ιδεών και τεχνικών γραφής, κάτι σαν τους καταξιωμένους δημιουργούς παλαιοτέρων εποχών, στους οποίους προσέφευγε η σκέψη για να λάβει κάτι από τη δωρεά τους.

Εάν, σώνει και καλά, θα έπρεπε να μιλήσουμε για την έννοια του κλασικού, ναι, ο συγγραφέας τού Αλεφ είναι η ιδανική περίπτωση, διότι οι περισσότεροι ομότεχνοί του, ανεξαρτήτως τεχνοτροπίας, γονιμοποιούνται από τις προτάσεις του. Οπως υπογραμμίζει ο Βίκτορ Ιβάνοβιτς στη μικρή μελέτη του για την ισπανοαμερικανική λογοτεχνία «...(ο Μπόρχες) είναι μια αφετηρία από την οποία εκκινούν (οι πιο διαφορετικοί καλλιτέχνες): από τους Γάλλους της Νουβό ρομανσιέ ώς τους κάθε λογής και αποχρώσεως "μεταμοντέρνους" και από τον Ρωσοαμερικανό Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ ώς τους κορυφαίους τού ευρωπαϊκού σινεμά Γκοντάρ και Μπερτολούτσι...»

Με τον Μπόρχες τα ειδολογικά στεγανά καταρρέουν. Η ποίηση, το δοκίμιο, η φιλοσοφία, η μυθοπλασία ενοποιούνται. Ολα αυτά, και όχι μόνον (ο κόσμος, το σύμπαν), αποκτούν μιαν ενότητα, υπόγειες συνδέσεις, σχέσεις. Πέραν του ότι γραμματολογικά μπορούμε να αντιληφθούμε τα λογοτεχνικά είδη ως ένα γένος, και όσα μας περιβάλλουν είμαστε σε θέση να τα διαβάσουμε ως ενιαίο κείμενο, μας λέει ο (τυφλός δίκην Ομήρου) Μπόρχες.

Προ καιρού, είχα αναφερθεί σ ένα απίστευτο (μπορχεσιανό) περιστατικό, που είχε συμβεί στο βιβλιοπωλείο του ποιητή Δημήτρη Αλεξίου με ηρωίδα μια πελάτισσα: η κυρία αυτή είχε ζητήσει τα ...Απαντα. Γενικώς. Οπως θα ζητούσε κάποιος τη Βίβλο, ας πούμε.

Το ωραίο είναι ότι εάν είχαν κυκλοφορήσει τα Απαντα πεζά τις μέρες που η ως άνω κυρία επισκέφθηκε το βιβλιοπωλείο, θα υπήρχε η δυνατότητα να προμηθευτεί το ποθητό, «ολιστικό» έργο... Γιατί -πώς να το κάνουμε;- τα Απαντα... είναι ένα είδος επιτομής του κόσμου, σύμφωνα με την αντίληψη του Μπόρχες, αφού κρατάμε με αυτή στα χέρια μας «το ανεπανάληπτο, ομοιογενές, αδιάκοπο μπορχεσιανό κείμενο».

Στο μότο φιλοξενείται η φράση του Μπόρχες γύρω από την έννοια της «απλότητας» του λόγου, πλατωνικής αφετηρίας. Ο ίδιος, όντως, σε ένα πρώτο επίπεδο αφηγηματικό, χρησιμοποίησε μια γλώσσα προσιτή, η οποία πάντρεψε, «χωρίς κανενός είδους κόμπλεξ», το ιδίωμα του ταπεινού Αργεντινού «γκάουτσο» (γελαδάρη) και την αργκό του Μπουένος Αϊρες με τη μεταφυσική του Σοπενάουερ και τα οράματα του Δάντη.

Οι νεότεροι πεζογράφοι διδάχτηκαν ακόμα από τον Μπόρχες «τη συνείδηση του ριζωμένου κοσμοπολιτισμού, το οποίο σημαίνει ότι από τη γενέτειρα γωνιά του ο καθένας έχει πρόσβαση στο σύνολο του παγκοσμίου πολιτισμού, ο οποίος στην πολλαπλότητά του δεν παύει να είναι ένας: από τη σοφία της Απω Ανατολής και της Ινδίας στο πρωτόγονο έπος (Edda) των Ισλανδών skald· και από την ποιητική πνοή της pampa (Martin Fierro) στους μύθους του κρητικού λαβύρινθου και στα μεσαιωνικά μυστήρια της Πράγας του Meyrink και του Kafka...» (Ιβάνοβιτς).

Και όμως, παρ ότι ο συγγραφέας αυτός κυκλοφορεί στο ασυνείδητο των περισσότερων διανοουμένων παγκοσμίως, μάλλον δεν είναι ανάλογος ο αριθμός εκείνων που θα το ομολογούσαν δημόσια. Ισως γιατί ο σοφότατος αυτός νους με τις ιδέες και τις λογοτεχνικές του προτάσεις ανέτρεπε κατεστημένες απόψεις και καθοδηγητικά μοντέλα περί γραφής.

Αλλά αυτό το ζήτημα χρειάζεται ολόκληρο δοκίμιο για να αναλυθεί.

Ο τόμος χωρίζεται, από πλευράς κειμένων του Μπόρχες, σε δύο μεγάλες ενότητες: στα αφηγήματα (Παγκόμια ιστορία της ατιμίας, Ιστορία της αιωνιότητας, Μυθοπλασίες) και στα μικρά πεζά-όνειρα, παραβολές και de profundis (Ο ποιητής, Εγκώμιο της σκιάς, Το χρυσάφι των τίγρεων, Το σιδερένιο νόμισμα, Ιστορία της νύχτας, Ο αριθμός, Οι συνωμότες).

Θυμίζω αυτά τα κείμενα γιατί καθένας έχει κάνει τις εσωτερικές του επενδύσεις πάνω τους και, συμβαίνει η αναφορά των τίτλων τους και μόνο να σε μπλέκει σε μια ιστορία μουσικότητας, ποίησης.

(Εχω την αίσθηση, και δεν είμαι ο μόνος βέβαια, ότι ο Μπόρχες πλεοναστικά ασχολήθηκε με την ποίηση, η οποία περιέχεται στα πεζά του ούτως ή άλλως).

Προσωπικά θεωρώ ένα από τα ωραιότερα διηγήματά του το ταχυδραματικό Επεισόδιο με τον εχθρό, από τη συλλογή Το χρυσάφι των τίγρεων, γραμμένο το 1972. Ο ήρωας (Μπόρχες) δέχεται σπίτι του κάποιον που είχε βλάψει σε μικρή ηλικία και εκείνος θέλει να τον σκοτώσει, γιατί θυμάται ακόμα. Υστερα από σύντομους, κοφτούς διαλόγους περί οίκτου, συγγνώμης και χρόνου, ο επισκέπτης δηλώνει: «...Τα επιχειρήματά σου, Μπόρχες, είναι φτηνά τεχνάσματα του τρόμου σου για να μη σε σκοτώσω. Τίποτα πια δεν μπορείς να κάνεις». «Κι όμως», του απάντησα, «υπάρχει κάτι που μπορώ να κάνω» «Τι;» με ρώτησε. «Να ξυπνήσω». Κι αυτό έκανα.

Σκέφτεται κανείς τη χρήση της ονείρευσης στο έργο του δημιουργού αυτού και καταπλήσσεται με την αρνητική, όσο και θετική, σωτήρια θα λεγα, αντιμετώπιση του ονειρικού φαινομένου. Σε γενικές γραμμές, φαντάζεται τα πάντα ως προϊόντα της συγκεκριμένης λειτουργίας, ώς και τον Πλάστη θεωρεί ότι μας έχει συλλάβει ονειρευόμενος τρελά και σε αυτή την ονειρική παράνοια ζούμε, λέει.

Φυσικά και ο λαβύρινθος είναι κεντρικό στοιχείο της προβληματικής του: καρπός της έμπνευσης και η θεματολογία τού Μπ., ο οποίος μας παρουσιάζει ένα περίεργο σχήμα με άπειρες διακλαδώσεις, με ένα, όμως, κέντρο. Εντός αυτού του λαβύρινθου, που τον κουβαλάμε μέσα μας και συμβολίζει το σύμπαντα κόσμο και την αρχιτεκτονική του, κυκλοφορούν τα στοιχεία της ζωής, αξεδιάλυτα με το μυστήριο του απείρου.

Ο Μπόρχες με τα μικρά του αυτά masterpieces, εκτός των άλλων, υπέδειξε την άμεση σχέση/ εξίσωση του «ελάσσονος» προς το μείζον. Γι αυτό, νομίζω, δεν χρειάστηκε να γράψει μυθιστόρημα...

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/11/2005