Δοκίμια

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Χόρχε Λουίς Μπόρχες: χαλαρότητα της λογιότητας και ιδιοφυΐα της σκέψης

Ένας ηδονιστής αναγνώστης στον λαβύρινθο της βιβλιοθήκης

Στο έξοχο δοκίμιό του για την Καββάλα, ο Μπόρχες σημειώνει:
«Λέει ο Οράτιος: Είναι φορές που τον καλό μας Όμηρο τον παίρνει ο ύπνος. Κανείς δεν θα ΄λεγε βέβαια, πως είναι φορές που το καλό μας Άγιο Πνεύμα το παίρνει ο ύπνος».
Φυσικά, με το που διατυπώνεται αυτή η σκέψη του, μπορούμε να σκεφτούμε ότι ενδεχομένως και το Άγιο Πνεύμα να το παίρνει ενίοτε ο ύπνος!

ΤΙ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΕΙ ΤΟ
ΔΟΚΙΜΙΟ ΑΠ΄ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ
ΠΕΙ ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ; ΜΗΠΩΣ Η
ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΑΚΡΙΒΩΣ ΣΤΟ
ΓΕΓΟΝΟΣ ΟΤΙ ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΓΙΝΕΤΑΙ
ΜΕ ΤΟΣΗ ΕΥΚΟΛΙΑ ΕΠΕΙΔΗ ΤΙΠΟΤΕ
ΤΟ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΝΑ ΠΕΙ
ΤΟ ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΛΛΟ;

Υπάρχουν συγγραφείς που κατάφεραν να μοιράσουν την ιδιοφυΐα τους ανάμεσα στο λογοτεχνικό είδος που χαρακτηρίζει κατ΄ εξοχήν την παρουσία τους, και το δοκίμιο. Όπου το δοκίμιο δεν είναι απλώς η σκιά ή κάποια ερμηνευτική παράμετρος της ποίησης ή του μυθιστορήματος που κατά κύριο λόγο υπηρέτησαν, αλλά μια ολόκληρη περιοχή της δημιουργίας τους χωρίς την οποία το έργο τους μοιάζει ανάπηρο.

Ο Γιώργος Σεφέρης, για παράδειγμα. Οι Δοκιμές του δεν είναι απλώς το συμπλήρωμα της ποίησής του. Είναι ένα ολόκληρο έργο το οποίο άλλοτε την συμπληρώνει, άλλοτε την ερμηνεύει, και άλλοτε αυτονομείται για να χτίσει τον δικό του κόσμο. Το ίδιο ισχύει και για τον Έλιοτ. Όπως ισχύει και για τον Τζορτζ Όργουελ και τον Καμύ. Το Αγγλία η Αγγλία σου ή το Μέσα στη φάλαινα του πρώτου διατυπώνουν μία πολιτική σκέψη η οποία δεν χρειάζεται το 1984 ή την Φάρμα των ζώων για να σταθεί στα πόδια της. Αν δεν είχε γράψει μυθιστόρημα, θα είχαμε στερηθεί τον όρο «Μεγάλος Αδελφός»- γλιτώνοντας κι από τις καταχρήσεις του,- αυτό όμως δεν σημαίνει ότι θα μας είχε λείψει και το αίτημα της πολιτικής ηθικής που διατυπώνεται εξίσου καθαρά στα μυθιστορήματά και στα δοκίμιά του.

Στην περίπτωση του Καμύ τα πράγματα μοιάζουν κάπως διαφορετικά. Με την έντονη λογοτεχνική ιδιοσυγκρασία που χαρακτηρίζει το έργο του, ο συγγραφέας του Ξένου και της Πανούκλας έχεις την εντύπωση πως καταφεύγει στο δοκίμιο και γράφει το Καλοκαίρι για να πει πράγματα που δεν μπορεί να πει στα μυθιστορήματά του. Εκεί διατυπώνει καθαρά αυτό που ο ίδιος αποκαλεί «Η σκέψη του νότου» και την οποία μόνον μπορεί να υπαινιχθεί στο υπόλοιπο έργο του. Γιατί όμως αυτοί που ούτως ή άλλως «πεζολογούν» αισθάνονται την ανάγκη να περάσουν από το ένα είδος στο άλλο; Είναι ενδεχομένως θέμα κατηγορίας. Η ποίηση και το μυθιστόρημα είναι μείζονα λογοτεχνικά είδη, ενώ το δοκίμιο πάντα λειτούργησε ως έλασσον.

Γοητεία

Η περίπτωση του Μπόρχες είναι διαφορετική. Αυτοαποκαλούμενος «αφηγητής» ο μεγάλος Αργεντινός μπορεί να χαρακτηρίζεται διηγηματογράφος, όμως τα κείμενά του είναι σίγουρα περισσότερο «μπορχεσιανά» και λιγότερο διηγήματα. Τα δοκίμιά του δεν είναι η ελάσσων πτυχή της μείζονος λογοτεχνικής σοβαρότητας που διατυπώνεται στην ποίηση ή το μυθιστόρημα. Τα υλικά τους είναι τα ίδια. Και τα μεν και τα δε μοιάζουν να βγαίνουν από τον λαβύρινθο της οικουμενικής βιβλιοθήκης.

Εκεί, νομίζω, ότι στηρίζει και όλη τη γοητεία του- και όπως πολύ σωστά λέει ο ίδιος, το πρώτο ζήτημα της λογοτεχνίας είναι η γοητεία που ασκεί στον αναγνώστη της. Διαβάζοντας Μπόρχες παρακολουθείς κάποιον να περιπλανάται στους διαδρόμους και τα ράφια της βιβλιοθήκης του κόσμου, του κόσμου ο οποίος έχει μεταμορφωθεί σε βιβλιοθήκη, αδιαφορώντας για τις ταξινομήσεις, για τις αρχειοθετήσεις, αδιαφορώντας επίσης και για τους αιώνες που ενδεχομένως τον χωρίζουν από τον συγγραφέα του σκονισμένου τόμου που μόλις έπιασε στα χέρια του. Ο «ηδονιστής αναγνώστης», όπως χαρακτηρίζει εαυτόν, δεν κάνει διακρίσεις. Διαβάζει τον Πλάτωνα, τον Μπεργκσόν ή τον Νίτσε με τον ίδιο τρόπο που διαβάζει τον Όμηρο, τον Δάντη, ή τον Πόε- και το αντίστροφο ισχύει εννοείται. Κι έτσι ανακαλύπτει τον πρόγονο του Κάφκα στο παράδοξο του Ζήνωνα:

«Ένα κινητό που βρίσκεται στο σημείο Α (γράφει ο Αριστοτέλης) δεν θα μπορέσει να φτάσει στο σημείο Β, γιατί πρέπει πρώτα να καλύψει το μισό της απόστασης και, πριν απ΄ αυτό, το μισό του μισού, κι ακόμα πιο πριν, το μισό του μισού του μισού, και ούτω καθεξής. Η μορφή αυτού του περιβόητου προβλήματος είναι ακριβώς η μορφή του Πύργου. Το κινητό, το βέλος κι ο Αχιλλέας είναι τα πρώτα καφκικά πρόσωπα της λογοτεχνίας». Παράδοξος; Εκκεντρικός; Σίγουρα δεν είναι λίγοι όσοι διάβασαν τον Μπόρχες σαν έναν ιδιοφυή ημιπαράφρονα ο οποίος έψαχνε πάντα για απρόβλεπτους συνδυασμούς και αλλόκοτες διατυπώσεις. Θα μπορούσε να είναι και κάπως έτσι. Όμως η εκκεντρικότητα του Μπόρχες δεν είναι απλώς «εκκεντρική», και θα πρέπει μάλλον να την πάρει κανείς κατά γράμμα. Όταν περιφέρεται στους διαδρόμους της βιβλιοθήκης δεν συμπεριφέρεται ως συλλέκτης «λογοτεχνικών παραδόξων». Δεν περιπλανάται ως ντιλετάντης της γνώσης. Ψάχνει την έξοδο, μόνο που έχει συνείδηση ότι την ψάχνει στα τυφλά. Αν δεχθούμε, ακολουθώντας τη λογική του, πως η Οικουμενική Βιβλιοθήκη είναι μια εικόνα της αιωνιότητας, ξέρει πως στο σημείο του χρόνου στο οποίο είναι τοποθετημένος ο ίδιος, στην σύγχρονη εποχή δηλαδή, αν θέλει να βρει κάποιαν άκρη, θα πρέπει να εφεύρει τις δικές του διαδρομές. Έχει συνείδηση πως βρίσκεται σ΄ ένα σημείο όπου όλες οι ερμηνευτικές διαδρομές έχουν εξαντληθεί μαζί με τις ιεραρχίες που τις όριζαν: όπως δεν μπορείς να διαβάσεις πλέον τη Βίβλο απλώς ως ιερό βιβλίο, έτσι δεν μπορείς να διαβάσεις και τη συστηματική φιλοσοφία ως ερμηνευτικό κλειδί παντός επιστητού.

Τάκης Θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 26/5/2007