Σκέψεις για την ιστορία

Ο Γιάκομπ Μπούρκχαρτ (1818-1897) δεν έχει -ούτε επιτρέπει- αμφιβολίες ως προς το νόημα της ιστορίας, που είναι "ο αγωνιζόμενος, ο πράττων και πάσχων άνθρωπος ως έχει, ως είχε ανέκαθεν και ως θα έχει εσαεί". Το άτομο είναι ο άξονας της ιστορίας, όχι όμως οποιοδήποτε άτομο αλλά μόνον εκείνο το ελεύθερο και αυτόνομο άτομο, που αποτελεί τον δημιουργο και τον φορέα του πολιτισμού.
Ιστορικός, τεχνοκριτικός, πολιτισμολόγος, μα πάνω απ' όλα παιδαγωγός, ο Μπούκχαρτ συνεχίζει τη μεγάλη ουμανιστική παράδοση της γενέτειράς του Βασιλείας, όπου μεταξύ 1868-1885 παραδίδει τα περίφημα Μαθήματα για την Ιστορία. Τα σχεδιάσματα και οι σημειώσεις των μαθημάτων αυτών -πανεπιστημιακών και ελεύθερων- δημοσιεύονται για πρώτη φορά οκτώ χρόνια μετά τον θάνατό του.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η προσπάθεια κατάταξης του Ελβετού ιστορικού Γιάκομπ Μπούρκχαρτ (1818-1897) σε κάποιο συγκεκριμένο πεδίο των κοινωνικών επιστημών οδηγεί σε σημαντικά προβλήματα που αφορούν τις διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των επιστημών του ανθρώπου. Ο Μπούρκχαρτ είναι ιστορικός, φιλόσοφος, γλωσσολόγος και ιστοριογράφος του πολιτισμού. Οι ιδιότητες αυτές όμως δεν αποτελούν ερμηνευτικό κλειδί για το έργο του, γιατί οι επιμέρους επιστήμες αποτελούν μόνο τα υλικά τα οποία χρησιμοποιεί ο «αρχιτέκτονας» Μπούρκχαρτ για να οικοδομήσει τη βασιλική των αρχών της ατομικότητας και της πρωτοκαθεδρίας του πνεύματος. Στο βιβλίο του «Ο Πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία»(1860), ένα από τα πιο σημαντικά και κλασικά του έργα, -στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Νεφέλη» σε μετάφραση της Μαρίας Τοπάλη- τονίζει πως η αρχή της αυτονομίας του ατόμου αποτελεί το στοιχείο συγκρότησης της αναγεννησιακής κουλτούρας. Η αλλαγή της αυτοσυνείδησης, το πέρασμα μέσω της γνώσης των φυλετικών γνωρισμάτων ή χαρακτηριστικών από την «αντικειμενιστική» συνείδηση του κόσμου στη συνείδηση της υποκειμενικής και ατομικής αυταξίας αυτού του κόσμου, αποτελεί το κλειδί για την ερμηνεία της ανάδυσης της Αναγέννησης. Η άλλη μεγάλη αρχή του Μπούρκχαρτ είναι η θεώρηση του πνεύματος ως υπέρτατης αξίας, το οποίο βρίσκεται σε μια διαρκή διαμάχη με τον υλικό κόσμο και τις αξίες του. Στο παρουσιαζόμενο έργο, που βασίζεται σε διαλέξεις και παραδόσεις που έκανε ως καθηγητής της Γενικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας και εκδόθηκαν οχτώ χρόνια μετά το θάνατό του (1905), αναπτύσσονται οι βασικοί του στοχασμοί για την ανθρώπινη ιστορία.

Ο αναγνώστης αυτού του έργου δεν κρατάει στα χέρια του ένα ακόμη βιβλίο που στόχος του είναι να αποκαλύψει τους βασικούς νόμους που διέπουν τον πραγματικό κόσμο. Ο συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται για τη συγγραφή μιας φιλοσοφίας της Ιστορίας. Σ' όλο το έργο του ασκεί μια αδυσώπητη κριτική στην ιδέα πως η παγκόσμια Ιστορία ακολουθεί μια πορεία προς την προοδευτική ολοκλήρωση ή προς τη χεγκελιανή αυτοσυνειδησία του πνεύματος. Στο όνομα μιας τέτοιας θεώρησης απορρίπτονται οι αρχαίοι πολιτισμοί και ο Μεσαίωνας, ο οποίος για το μεγάλο μελετητή και δάσκαλο στην ουσία αποτελεί μια πιο φωτεινή εποχή σε σύγκριση με το 19ο αιώνα.

Δεν ενδιαφέρεται να ανακαλύψει μια πρωταρχική αιτία η οποία θα αποτελέσει τον τυφλοσούρτη για την ερμηνεία του παρελθόντος και την πρόγνωση του μέλλοντος. Οι αρχές της ατομικότητας και της πρωτοκαθεδρίας του πνεύματος δεν έχουν γενική ισχύ, αλλά είναι ιστορικά καθορισμένες. Είναι αλήθεια πως στο έργο του διολισθαίνει σε μια απολυτοποίηση αυτών των αρχών. Θα ήταν όμως υπερβολικό να τον μεμφθεί κανείς για μονομέρεια όσον αφορά τον υπερτονισμό του ρόλου της αυτοσυνείδησης και του πνεύματος. Οχι γιατί δεν υπερτονίζει αυτόν το ρόλο, αλλά γιατί εντάσσει τους λόγους αυτού του υπερτονισμού σε ένα κλίμα υλικής (ή καπιταλιστικής) ασυδοσίας, το οποίο και αντιμάχεται. Ο Μπούρκχαρτ ταυτόχρονα σε πολύ καίρια σημεία της σκέψης του, επηρεασμένος από τις ιδέες του Ρομαντισμού, μετατρέπεται σε θιασώτη της αισθητικοποίησης του πραγματικού κόσμου και σε φορέα ενός συντηρητικού πνεύματος απαισιοδοξίας.

Είναι όμως σε γενικές γραμμές σφάλμα οι κρίσεις μας για τις μεγάλες ιδέες να τοποθετούνται σε προκρούστειες κλίνες για να τις εξισορροπήσουμε με τα ενδιαφέροντα και προβλήματα διαφορετικών εποχών και συγκυριών. Από την άλλη, βεβαίως, αυτή η γενική αρχή δεν πρέπει να λειτουργεί ως χαλασμένη πυξίδα που θα παραπλανά το πλοίο της κριτικής σκέψης και θα το στέλνει σε ανενεργά λιμάνια ή θα διακόπτει εντελώς την πορεία του.



Οι τρεις παράγοντες του ιστορικού γίγνεσθαι



Αυτός ο αριστοκράτης του πνεύματος και της επιστημονικής σύνθεσης θεωρεί πως το κράτος, η θρησκεία και ο πολιτισμός αποτελούν τους τρεις κύριους παράγοντες που επηρεάζουν το ιστορικό γίγνεσθαι. Τη σημασία και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ αυτών των τριών δυνάμεων εξετάζει σ' αυτές τις διαλέξεις. Αρχικά, θεωρεί πως δεν υπάρχει δυνατότητα ανεύρεσης των καταβολών του κράτους και τονίζει πως η βία και όχι κάποιο κοινωνικό συμβόλαιο ή αίτημα δικαίου αποτελεί την απαρχή συστηματοποίησης του κράτους. Το κράτος αποδεικνύει τη βιωσιμότητά του μόνον όταν μεταμορφώνει αυτή τη βία σε ισχύ. Μέσα στο πλαίσιο του κράτους γεννιούνται ο μετριοπαθής πατριωτισμός, αλλά και ο ακραίος εθνικισμός. Το να προεκτείνει όμως κανείς τα όρια του κράτους στο βασίλειο της ηθικής αποτελεί εκφυλισμό. Το κράτος οφείλει να είναι άσυλο δικαίου και όχι πεδίο ελέγχου της ηθικής. Στο βαθμό που το κράτος πρέπει να είναι ανεξάρτητο και χωρισμένο από τη θρησκεία, οφείλει και η ηθική σφαίρα να διαχωρίζεται από την κρατική. Ταυτόχρονα όμως, η ηθική προδιάθεση ενός λαού δεν πρέπει να κρίνεται από τη θρησκεία του.

Η θρησκεία είναι έκφραση μεταφυσικών-υπεραισθητών αναγκών των ανθρώπινων όντων. Οπως δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε την καταγωγή του κράτους, δεν είμαστε επίσης σε θέση να γνωρίζουμε την καταγωγή της θρησκείας. Παρ' όλα αυτά θεωρεί πως καλύτερος ερμηνευτής της θρησκείας δεν είναι η αρχέγονη θεία επιφοίτηση, αλλά η μεταφυσική ανάγκη. Οι θρησκείες προκύπτουν «μονομιάς και αστραπιαία ως δημιουργήματα συγκεκριμένων ανθρώπων» και δεν γεννιούνται σταδιακά. Με γνώμονα αυτό το πλαίσιο αναλύει τα στάδια ανάπτυξης του κύρους των θρησκειών, τον αντιδραστικό ρόλο του κλήρου σε περιπτώσεις που δεν υπάρχει διαχωρισμός κράτους-εκκλησίας και τη μετατροπή των εκκλησιών σε αστυνομικές υπηρεσίες. Από την άλλη, οι εκκλησίες επικρατούν πλήρως μόνον όταν στηρίζονται στην κρατική βία. Τότε η εκκλησία παρέχει στο άτομο δύο επιλογές: το δόγμα ή την πυρά.

Ο πολιτισμός είναι το γενικό σύνολο των πνευματικών εξελίξεων που προκύπτουν αυθορμήτως και δεν έχουν υποχρεωτική ισχύ. Αιχμή κάθε πολιτισμού δεν είναι η εξουσία, η ηθική ή η θρησκεία, αλλά η γλώσσα. Στον πολιτισμό δίνουν τον τόνο και χαράσσουν τις κατευθυντήριες γραμμές οι μεγάλες προσωπικότητες και όχι οι υλικές προϋποθέσεις και αιτίες. Ο Μπούρκχαρτ ως καθολικός αντίπαλος της μεσότητας τονίζει πως εκεί όπου υπάρχουν άπειρες προϋποθέσεις μορφωτικής και υλικής ανάπτυξης κυριαρχούν οι μετριότητες. Ο υλικός παράγοντας το μόνο που κάνει είναι μέσω του εμπορίου να διαδίδει τα πολιτιστικά επιτεύγματα.



Η Ιστορία και οι μεγάλες στιγμές της



Στηριζόμενος σε πολλά ιστορικά παραδείγματα από την ελληνική, τη ρωμαϊκή και τη σύγχρονη ευρωπαϊκή Ιστορία, εξετάζει τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ αυτών των τριών δυνάμεων. Εδώ γίνονται πιο εμφανείς μερικοί ελιτίστικοι και δογματικοί περιορισμοί της αντίληψής του, αφού το ατομοκεντρικό μοντέλο του επεκτείνει το διαχωρισμό μεταξύ πνευματικών και καλλιτεχνικών τιτάνων και μετριοτήτων στο διαχωρισμό μεταξύ ανώτερων και κατώτερων θρησκειών και πολιτισμών, συνεπώς και λαών. Εντυπωσιάζει το σύγχρονο άνθρωπο η περιφρόνησή του προς μερικούς πολιτισμούς και θρησκείες, εξίσου όμως οφείλει να εντυπωσιασθεί και από το πάθος του να αναγνωρισθεί η ατομικότητα ως αξία υπέρτατη των διαφόρων εξουσιών. Ο Μπούρκχαρτ εμφανίζεται με τα δύο πρόσωπα του Ιανού, το ένα αντιεξουσιαστικό και το άλλο που θεωρεί το κράτος, τον πολιτισμό, τη θρησκεία, την ατομικότητα και το πνεύμα πολύτιμες εξουσίες.

Η στάση του αυτή αντανακλάται και στη θεώρησή του για γεγονότα όπως η εναλλαγή περιόδων παρακμής και αναγέννησης ή οι γενικές κρίσεις που εκφράζονται μέσω των πόλεμων και των επαναστάσεων. Στο βαθμό που δεν θεωρεί το Μεσαίωνα μια εποχή κατάπτωσης, αλλά αντιθέτως μια εποχή που ενίσχυσε το μεγαλείο της γενναιότητας και αντρειοσύνης, στον ίδιο βαθμό η εισβολή ενός νεαρού λαού που βοηθά στον εκπολιτισμό είτε ενός άλλου είτε και του ίδιου(η περίπτωση της εισβολής των γερμανικών φύλων στη Ρώμη) κρίνεται ως ιδιαίτερα θετικό γεγονός. Οι πόλεμοι για το συγγραφέα κουβαλούν πολλούς κινδύνους, η διαρκής ειρήνη όμως εμπεριέχει το πνευματικό και ηθικό τέλμα. Το τέλος της διαδρομής μιας τέτοιας μακροχρόνιας ειρήνης είναι ένας καταστρεπτικός πόλεμος· αντιθέτως, ένας δίκαιος και έντιμος πόλεμος εγγυάται τη μελλοντική ειρήνη. Σε αντίθεση με τη στάση του για τον πόλεμο, είναι πιο επιφυλακτικός έναντι των επαναστάσεων, γιατί τα αποτελέσματά τους όχι μόνο δεν ανταποκρίνονται στις προσδοκίες που τις γέννησαν, αλλά η δεύτερη και τρίτη γενιά επαναστατών που επιβιώνει, αποτελείται από καιροσκόπους, εξουσιολάγνους και μετριότητες, από χαμαιλέοντες προσκολλημένους σε κάθε εξουσία. Στο τέλος εξετάζει τις σχέσεις του ατόμου με το σύνολο, τα προσόντα των μεγάλων ανδρών, τη σχέση του καλλιτέχνη με το έργο του ανεξάρτητα από τη βιογραφία του κ.ά.

Στοχαστές του επιπέδου τού Μπούρκχαρτ μπορούν να τύχουν πολύ μεροληπτικών ερμηνειών, οι οποίες διαστρεβλώνουν εντελώς το έργο τους (όπως συνέβη και με το θαυμαστή του, Νίτσε). Γι' αυτό όταν μελετούμε τον Μπούρκχαρτ οφείλουμε να γνωρίζουμε πως σκοπός του είναι η εξύψωση του σκεπτόμενου ανθρώπου και όχι η ανθρώπινη ευτυχία και με αυτό το δεδομένο να κρίνουμε τις απόψεις του. Η ιδιαίτερα σημαντική για τον Ελληνα αναγνώστη έκδοση συνοδεύεται από επίμετρο του μεταφραστή, ευρετήριο προσώπων και από κάποιες επιστολές του Νίτσε προς το συγγραφέα.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/08/2004