Πρακτικοί λόγοι

Το βιβλίο αυτό παρουσιάζει την ανθρωπολογική θεωρία που ο Μπορντιέ θεώρησε αναγκαίο να συγκροτήσει προκειμένου να θεμελιώσει την επιστημονική του έρευνα. Είτε αντιστρέφει, έτσι ώστε να λύσει ή να διαλύσει τελείως τα ερωτήματα που έθεσαν στον εαυτό τους οι «δομιστές» φιλόσοφοι, όπως είναι λόγου χάριν το πρόβλημα του «υποκειμένου» της πράξης, είτε θέτει σε δοκιμασία τις αναλύσεις των Strawson, Austin, Wittgenstein, Kripke -ή φιλοσόφων, κλασικών, που εσκεμμένα στρατολόγησαν για ιδιοτελή χρήση- ο κοινωνιολόγος Μπορντιέ, παρόλο που αρνείται ότι «παριστάνει τον φιλόσοφο», χειρίζεται με έναν εντελώς νέο τρόπο ορισμένα ουσιώδη φιλοσοφικά ερωτήματα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Νομίζω πως ελάχιστοι θα ήταν εκείνοι που δεν αναγνωρίζουν ότι ο Pierre Bourdieu είναι από τους σημαντικότερους ανανεωτές της κοινωνικής έρευνας και του πεδίου των κοινωνικών επιστημών σήμερα, με απήχηση όχι μόνο στη Γαλλία αλλά παγκόσμια. Ακολουθώντας μια παράδοση που κατάγεται από τους θεμελιωτές της κοινωνικής επιστήμης, και ειδικά από τον Imil Durkheim, ο Bourdieu δεν διαχώρισε την κοινωνιολογία ως εφαρμοσμένη επιστήμη με αντικείμενο τις μοντέρνες κοινωνίες από την κοινωνική ανθρωπολογία, την επιστήμη που μελετά άλλους πολιτισμούς και έχει επί μακρόν αποτελέσει ξεχωριστό κλάδο μέσα στον αστερισμό των σύγχρονων κοινωνικών επιστημών. Αντίθετα όμως από τον Durkheim, που δεν έκανε ποτέ ο ίδιος εθνογραφική έρευνα, ο Bourdieu ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως εθνογράφος πεδίου: είναι μνημειώδεις οι μελέτες του για την Καβυλία, βερβερική περιοχή της νοτίου Αλγερίας, οι οποίες στη δεκαετία του '60 συνέβαλαν στη μεγάλη συζήτηση της εποχής γύρω από τους κώδικες της «τιμής και της ντροπής» στη Μεσόγειο. Από τις επιτόπιες έρευνές του στην Καβυλία και στο Μπεάρν (αγροτική επαρχία της νοτίου Γαλλίας) μέχρι τις μελέτες του για την ανδρική κυριαρχία, τους εργάτες της Αλγερίας ή τη γαλλική εκπαίδευση, ο Bourdieu συνεχίζει να επεξεργάζεται μια ενοποιημένη και περιεκτική κοινωνική θεωρία η οποία, εκτός των άλλων, είναι σοβαρά ενήμερη των τρεχουσών φιλοσοφικών εξελίξεων.

Για να κατανοηθεί το ακριβές θεωρητικό στίγμα του Pierre Bourdieu, πρέπει να θυμόμαστε ότι η σκέψη του αναπτύσσεται κατ' αντιπαράθεση προς δύο θεωρητικές παραδόσεις που -αν και αντιτιθέμενες- είχαν και οι δύο μεγάλη επιρροή στη Γαλλία στις δεκαετίες του 1950 και 1960: αφ' ενός τον στρουκτουραλισμό, αφ' ετέρου εκείνες που ο ίδιος ονομάζει «φιλοσοφίες της συνείδησης». Ο στρουκτουραλισμός, μια δραστική μορφή επιστημονικής ιδεολογίας που ανήκει σαφώς στη θετικιστική παράδοση, ήταν η πιο ριζική απόπειρα επιστημολογικής εξάλειψης του υποκειμένου και των προθεσιακών του ενεργημάτων, έτσι ώστε ολόκληρο το πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών μπορούσε να ανασυγκροτηθεί χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τίποτε το ειδικά ανθρώπινο, ως μια «αντικειμενική» λειτουργία δομών με ατελείωτες συνδυαστικές δυνατότητες. Για τον Bourdieu (και ως προς αυτό βρίσκεται σε αξιοσημείωτο παραλληλισμό με την κριτική του στρουκτουραλισμού που άσκησε στο φιλοσοφικό πεδίο ο Κ. Καστοριάδης) οι δομές δεν «υπάρχουν» με την κυριολεκτική έννοια πουθενά, έξω από τις δράσεις συγκεκριμένων υποκειμένων-φορέων που δομούν και αναδομούν διαρκώς, ασυνείδητα εν πολλοίς, το ίδιο το πεδίο τής δράσης τους. «Ασυνείδητα εν πολλοίς», ωστόσο, σημαίνει ότι αυτά τα υποκείμενα δεν ενεργούν μέσω μιας εποπτικής παράστασης του συνολικού πεδίου, των μέσων και των απώτερων σκοπών τους, όπως θα το αντιλαμβανόταν μια «φιλοσοφία της συνείδησης» (είτε καρτεσιανού είτε «υπαρξιακού» τύπου), αλλά μέσω εσωτερικευμένων κινήτρων τα οποία ενσταλάζει στην ψυχή τους κι εγγράφει στο σώμα τους η ίδια η οργανωτική αρχή του πεδίου, οι «κανόνες του παχνιδιού», όπως λέμε. Έτσι οδηγούμαστε σε μια διαλεκτική της δομούσας πρακτικής/δομημένης πρακτικής στο πλαίσιο της οποίας η ατομική δράση είναι η εσωτερίκευση του κοινωνικού πεδίου και των κανόνων του, και το κοινωνικό πεδίο είναι η αντικειμενοποίηση διασταυρούμενων ατομικών δράσεων.

Καταλαβαίνει κανείς ότι αυτή η πραξιακή ανασυγκρότηση του κοινωνικού πεδίου έχει τις ρίζες της σε μια μαρξιστική φιλοσοφική ανθρωπολογία, ούτε όμως ο Bourdieu ονομάζει τον εαυτό του μαρξιστή, ούτε -πολύ περισσότερο- οι σύγχρονοί του μαρξιστές ήταν πρόθυμοι να επικυρώσουν τη μέθοδο και τα σύμπεράσματά του: ενοχλεί για παράδειγμα η οριστική απεμπόληση της έννοιας των τάξεων ως πάγιων κοινωνικών σχηματισμών, η αμφισβήτηση του οικονομικού συμφέροντος ως θεμελιώδους κινήτρου δράσης και η περιγραφή μη οικονομικών μορφών «κεφαλαίου» (συμβολικό, πολιτικό, πολιτιστικό, κ.λπ.), η αχρήστευση τέλος της ιδεολογίας εννοημένης ως «ψευδούς συνείδησης», η οποία κατά τον Bourdieu εγκλείει το μαρξισμό σε μια «φιλοσοφία της συνείδησης» σύμφωνα με την κρίσιμη παρατήρησή του ότι «οι νοητικές δομές δεν είναι μορφές της συνείδησης αλλά διαθέσεις του σώματος» (σ. 115). Σε τελευταία ανάλυση, η κοινωνία συλλαμβάνεται από τον Bourdieu ως πεδίο (έννοια που δεν κρύβει εύκολα την καταγωγή της από το χώρο της φυσικής), το οποίο δομείται από τις διαφορικές σχέσεις μεταξύ των στοιχείων που το απαρτίζουν και τείνει να αναπαράγει κατά το δυνατόν αμείωτα αυτά τα διαφορικά διαστήματα στο εσωτερικό του (αυτή είναι ακριβώς η λειτουργία των θεσμών: κράτος, οκογένεια, εκπαίδευση, κλπ)· ταυτόχρονα όμως, είναι ένα συγκρουσιακό πεδίο στο οποίο οι δράσεις συγκεκριμένων υποκειμένων πασχίζουν να μεταβάλουν τους υφιστάμενους συσχετισμούς - και σε κάποιο βαθμό πάντα το επιτυγχάνουν.

Η έννοια του «πεδίου» είναι σημαντική στη σκέψη του Pierre Bourdieu επειδή ορίζει επίσης επιμέρους πεδία (πολιτικό, οικονομικό, πολιτιστικό, κλπ.) που συμπλέκονται μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό πεδίο, καθένα με τους δικούς του κανόνες και τους ιδιάζοντες τρόπους δράσης, στα οποία δημιουργούνται τοπικές συσσωρεύσεις ισχύος που είναι ακριβώς ό,τι ορίζεται ως αντίστοιχο «κεφάλαιο»: το κράτος εγγυάται τη συνολική διαχείριση και αλληλομετατροπή αυτών των μορφών «κεφαλαίου», όπως η οικογένεια και η εκπαίδευση εξασφαλίζουν την αναπαραγωγή, τη μεταβίβαση και την ενδεχόμενη ανακατανομή τους. Ιδιαίτερα σημαντική είναι επίσης η έννοια του habitus (ό,τι σε αριστοτελική γλώσσα θα ορίζαμε ως έξις), που είναι για τον Bourdieu το προϊόν των διαδικασιών κοινωνικοποίησης, η εγγραφή δηλαδή των κοινωνικών κανόνων στο σώμα και στους «αυθόρμητους» τρόπους δράσης των υποκειμένων, η οποία ενοποιεί αδιαχώριστα κοσμοαντίληψη και συμπεριφορά και ορίζει τον τρόπο που συμμετέχει κάποιος στους αγώνες οι οποίοι συγκροτούν τα συγκεκριμένα πεδία.

Ο Bourdieu επεξεργάστηκε στο παρελθόν τις βασικές έννοιες της σκέψης του σε εξόχως θεωρητικά έργα όπως τα Σχεδίασμα μιας θεωρίας της πρακτικής (1972) και Η πρακτική αίσθηση (1980). Σήμερα, με τον τόμο αυτό του 1994, επανέρχεται και αποσαφηνίζει ή συνοψίζει χαρακτηριστικά τις έννοιες και την ειδική οπτική του σε ένα πλήθος από θέματα που αναφέρονται πρακτικά σε ολόκληρο το έργο του. Το βιβλίο απαρτίζεται κυρίως από κείμενα διαλέξεων ή συνεντεύξεων, λόγω του εύρους και της περιεκτικότητάς του ωστόσο πρέπει να διαβάζεται ως συμπλήρωμα των δύο θεωρητικών έργων που μόλις αναφέραμε. Για τον ίδιο λόγο είναι δυνατό να χρησιμεύσει ως γενική εισαγωγή στη σκέψη του Pierre Bourdieu. Θα μπορούσε ίσως κάποιος να έχει επιμέρους ενστάσεις σε ειδικές μεταφραστικές επιλογές (για παράδειγμα: «πράκτορες» αντί «δρώντες» ή «υποκείμενα», «προ-νόηση» αντί «προκατανόηση», «τρόποι» και «τρόποι ζωής» αντί «έξεις» που θα ήταν απλούστερο και σαφέστερο), στο σύνολό της πάντως η μετάφραση στάθηκε αντάξια ενός έργου ούτως ή άλλως δύσκολου, τη στιγμή που αρκετά προηγούμενα μεταφραστικά εγχειρήματα του Bourdieu στα ελληνικά έχουν καταποντιστεί στην ακατανοησία.

ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/06/2001