Δόκτωρ Κριμινάλε

Ένας νεαρός δημοσιογράφος, τυπικός εκπρόσωπος της γενιάς του '90, ταξιδεύει ανά την υφήλιο, προσπαθώντας να εξιχνιάσει τον μύθο του Δόκτορος Κριμινάλε, διάσημου φιλοσόφου και πολιτικού στοχαστή με μάλλον σκοτεινό πρελθόν.
Μια χιουμοριστική περιπλάνηση στα παρασκήνια της διεθνούς πολιτικής και πολιτιστικής ζωής, που δίνει την ευκαιρία στον Μπράντμπερυ να συνθέσει μια καυστική σάτιρα ιδεών, ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα με στόχο τους διανοούμενους και τις θεωρίες που κυριάρχησαν στην ευρωπαϊκή ιστορία και σκέψη κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα.





KRITIKH



Ο Μάλκολμ Μπράντμπερι (Σέφιλντ, 1932) είναι τυπικός Βρετανός. Αυτοσαρκαστικός και παιγνιώδης όσο και σκοτεινός και περίπλοκος, ο Μπράντμπερι βούτηξε στα βαθιά αφού στο πυκνό και εξαιρετικά φιλόδοξο μυθιστόρημά του «Δόκτωρ Κριμινάλε» επιχειρεί να ξεδιπλώσει και εντέλει να απομυθοποιήσει την αγορά του πολιτισμού στην Ευρώπη του 1990.

Θα μπορούσε κανείς μέσα σε δύο γραμμές να δώσει ελλειπτικά το θέμα του μυθιστορήματος: ένας νεαρός Αγγλος δημοσιογράφος αναλαμβάνει προς χάριν μίας τηλεοπτικής παραγωγής να εξιχνιάσει τη μυστηριώδη προσωπικότητα του Μπάζλο Κριμινάλε, αδιαφιλονίκητου ειδώλου και «πρωθιερέα» ανάμεσα στους διανοούμενους της Ευρώπης της «γκλάσνοστ».



Ο «Καθηγητής»



Ο Κριμινάλε είναι Ούγγρος και συνδυάζει την αντιφατική ιδιότητα ενός πανταχού παρόντος φαντάσματος. Είναι πίσω από κάθε παραγωγή ιδεών, πίσω από κάθε συσχετισμό δυνάμεων στην πολιτισμική και πολιτική σκηνή, είναι ο «Καθηγητής», προσηνής και απρόσιτος, μισητός αυτοκράτωρ, περιζήτητος διανοητής. Ο Μπράντμπερι έγραψε το «Δόκτωρ Κριμινάλε» την εποχή των μεγάλων αλλαγών μετά την πτώση του Τείχους. Με βαθιές γνώσεις ανθρωπογεωγραφίας, επιχειρεί μία διαπολιτισμική τομή και ακτινογραφεί το μηχανισμό παραγωγής και εκμετάλλευσης των Ιδεών. Το μάρκετινγκ της αγοράς του πολιτισμού, που αποφλοιώνει σταδιακά μέχρι τελικής ταπείνωσης, αναδύεται άλλοτε σκληρό κι άλλοτε γελοίο, ποτέ ουσιαστικό και σπανίως ενδιαφέρον.

Ο Κριμινάλε θα μπορούσε να είναι οποιοσδήποτε γκουρού της ευρωπαϊκής διανόησης, τον οποίο προσκυνούν τα μέσα ενημέρωσης, αναπαράγοντας στερεότυπες εικόνες πολιτισμικών ειδώλων. Ο Μπράντμπερι μέσα από τη φαινομενική αφέλεια του συμπαθέστατου κεντρικού ήρωα, του δημοσιογράφου-λαγωνικού, ξεπλένει τις βρώμικες λεωφόρους όπου ιδέες και χρήμα ξεβράζονται μέσω τραπεζικών λογαριασμών στην Ελβετία. Μια άλλη πτυχή του «Δόκτωρ Κριμινάλε» είναι το χιούμορ, βρετανικό και λεπτό, αλλά κυρίως οι ατμόσφαιρες των τόπων. Αρχίζοντας από το Λονδίνο (όπου διακωμωδούνται το λογοτεχνικό κατεστημένο και τα διαβρωμένα ΜΜΕ), ο Μπράντμπερι μας μεταφέρει (καθώς ο ήρωάς του αναζητεί τον Κριμινάλε) στη Βιέννη, τη Βουδαπέστη, τη Βόρεια Ιταλία, το Μπουένος Αϊρες, τη Λωζάννη...

Ειδικά στη Βιέννη, ο Μπράντμπερι μας δίνει μία από τις εύγεστες αποδόσεις της αυστριακής ατμόσφαιρας, νιώθει κανείς στα ρουθούνια τη μυρωδιά του καφέ και της βιεννέζικης torte μεσ' στα παλαϊικά καφέ με τον απόηχο της Sezzesion.

Οι ρυθμοί είναι ταχείς και κατά μια έννοια το «Δόκτωρ Κριμινάλε» γίνεται ένα μυθιστόρημα δρόμου μέσα από τα ραφιναρισμένα μονοπάτια της ευρωπαϊκής (ψευδο)διανόησης. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το «Δόκτωρ Κριμινάλε» είναι ένα μυθιστόρημα μεστό, πυκνό, αφηγηματικό, ευφυές, γεμάτο ιδέες και εικόνες.

Εκείνο που δεν είναι βέβαιο είναι αν ο Μπράντμπερι διατηρεί πλήρη έλεγχο του ρευστού υλικού του σε όλη την έκταση του βιβλίου ή αν η προσωπικότητα του Κριμινάλε, αυτού του θύματος θύτη, του παραγωγού της Ιστορίας αλλά και του εκμαυλιστή της ανάγκης γι' αυτήν, έχει ραχοκοκκαλιά.



Λαβύρινθος ιδεών



Ο Μπράντμπερι με τις συχνές αναφορές του σε πλήθος υπαρκτών προσώπων (έξοχες οι σημειώσεις που παρατίθενται) δίνει ένα οικοδόμημα ιδεών. Ως λογοτέχνημα είναι κατά τόπους συναρπαστικό. Υπάρχουν στιγμές όμως που το ίδιο το μυθιστόρημα μοιάζει θύμα του «Κριμινάλε». Διαβάζεται ως σάτιρα, σαν ένας λαβύρινθος ιδεών που συχνά οδηγεί στην αφετηρία.

«Το μέλλον είναι απλώς αυτό που εφευρίσκουμε στο παρόν για να βάλουμε μια τάξη στο παρελθόν», λέει ο Κριμινάλε (σελ. 442). «Μη ζείτε για το μέλλον, θα διαλέξετε απλώς λάθος φατρία και τους λάθος φίλους».

Νίκος Βατόπουλος, (Καθημερινή 29/10/2000)

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Πριν από 150 χρόνια εμφανίστηκε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο και η πρώτη πρότασή του ήταν: Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη - το φάντασμα του κομμουνισμού. Λοιπόν, όχι πια, νομίζω. Όμως ποιο φάντασμα πλανιέται τώρα πάνω από την Ευρώπη ή τον υπόλοιπο κόσμο; Το φάντασμα που πλανιέται από πάνω μας είναι το φάντασμα του υπερβολικού και του ελάχιστου. Είναι η εποχή των πάντων και του τίποτε. Είναι η κουλτούρα ως θέαμα, η μοδάτη ζωή, η εποχή για ψώνια». Αυτή η φράση, που την ξεστομίζει χαριτολογώντας σ' ένα συνέδριο ο διάσημος και περιζήτητος φιλόσοφος Μπάζλο Κριμινάλε, δεν βρίσκεται τυχαία στο κέντρο του μυθιστορήματος, μια που αποτελεί τον άξονα γύρω από τον οποίο στρέφεται η προβληματική του συγγραφέα μέσω της αναζήτησης του «προσώπου» του ομώνυμου ήρωα από το δημοσιογράφο και αφηγητή Φράνσις Τζέι.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά. Ο εξηνταοκτάχρονος σήμερα Μπράντμπερι, γνωστός στον Έλληνα αναγνώστη και από τα βιβλία του Δεν κάνει να τρώμε ανθρώπους (1959) και Ο άνθρωπος Ιστορία (1975) που κυκλοφορούν από τις ίδιες εκδόσεις, δεν είναι μόνο συγγραφέας. Συνδυάζει με επιτυχία τις ιδιότητες του πανεπιστημιακού καθηγητή, του θεωρητικού της λογοτεχνίας και του κριτικού και είναι από τους πρωτεργάτες του μυθιστορηματικού είδους που αποκλήθηκε πανεπιστημιακό μυθιστόρημα. Είναι, λοιπόν, ο κατεξοχήν αρμόδιος να μιλήσει για τα ρεύματα των ιδεών και τις πολιτισμικές ανακατατάξεις στην Ευρώπη της τελευταίας δεκαετίας του αιώνα (ο Δόκτωρ Κριμινάλε γράφτηκε το 1992), αλλά και για τη φύση της σύγχρονης ιστορίας και πολιτικής στην Ενωμένη Ευρώπη - με δυο λόγια, για τη θεωρία και την πράξη που συνέχει τη ζωή των σύγχρονων Ευρωπαίων πολιτών, και μάλιστα των πιο «μορφωμένων» και «τακτοποιημένων» από αυτούς.

Ο συγγραφέας γνωρίζει καλά ότι ο καλύτερος (και αναπόφευκτος ίσως) τρόπος για να μιλήσεις για το παρόν σε μια προσπάθεια να το οριοθετήσεις είναι να το αντιπαραβάλεις με το πρόσφατο παρελθόν. Στήνει λοιπόν το μυθιστορηματικό του πλαίσιο χρησιμοποιώντας δύο πόλους: Τον ούτε τριαντάρη Φρ. Τζέι, δημοσιογράφο στην πολιτιστική σελίδα έγκριτης αγγλικής κυριακάτικης εφημερίδας, και τον ιδιοφυή εξηνταπεντάρη φιλόσοφο Μπ. Κριμινάλε, την αναγνωρισμένη αυθεντία, αλλά και αστέρα των συνεδρίων και των κοσμοπολίτικων σαλονιών, ένα μέλος του jet set της διανόησης. Ο πρώτος έχει αβέβαιο παρόν, αφού η εφημερίδα του πτωχεύει και ο ίδιος μπλέκει τυχαία (μέσω της τηλεόρασης και του εφήμερου σεξ) με μια εταιρεία παραγωγής τηλεοπτικών ντοκιμαντέρ, ενώ ο δεύτερος έχει λαμπρό παρόν, αλλά αβέβαιο και σκοτεινό παρελθόν, αφού από τη γέννησή του σε χώρα του παλιού «ανατολικού μπλοκ», τις μαρξιστικές σπουδές και τα χρόνια της αφάνειας μέχρι την καταξίωση και την οικονομική άνεση μεσολαβεί μια δαιδαλώδης διαδρομή. Ο πρώτος είναι τέκνο της αποδόμησης, σπουδασμένο στο Πανεπιστήμιο του Σάσεξ όπου, όπως προσφυώς λέει «απομυθοποιούσαμε, απομυστηριοποιούσαμε, αποκανονικοποιούσαμε, αποκωδικοποιούσαμε, απο-δοκιμάζαμε, από-ανθρωπίζαμε» με αβέβαιη οικονομική και αισθηματική ζωή και άδηλο μέλλον, ενώ ο δεύτερος έχει σπουδάσει φιλοσοφία, πολιτική θεωρία και αισθητική σε Βερολίνο, Βιέννη, Μόσχα και Χάρβαρντ, έχει αντικρούσει τις θέσεις των Χάιντεγκερ, Αντόρνο και Μαρξ, έχει λάβει διεθνή βραβεία, έχει ταξιδέψει, έχει συναναστραφεί με μορφές του πνεύματος, της τέχνης και της πολιτικής, έχει παντρευτεί τρεις φορές και απολαμβάνει πλέον από θέσεως ισχύος τα αγαθά που η φιλελεύθερη οικονομία και η ανοικτή κοινωνία επιδαψιλεύουν στους επιτυχημένους. Με δυο λόγια, δυο διαφορετικές γενιές, δύο αντίθετοι κόσμοι, δυο διαφορετικοί τρόποι αντίληψης των πραγμάτων - δυο φάσεις της Ιστορίας στα τελευταία πενήντα χρόνια του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι. Έτσι, «ο νεοφώτιστος φιλελεύθερος ανθρωπιστής», όπως αυτοαποκαλείται ο δημοσιογράφος, που τη ζωή του την κατευθύνει αυτό «το χαοτικό μίγμα ανοχής, ανεκτικότητας, πραγματισμού, ηθικής αβεβαιότητας, παγκόσμιου άγχους και αποδομητικού σκεπτικισμού», έρχεται αντιμέτωπος με τον «σκοτεινό, ασταθή κόσμο της εποχής της Γκλασνόστ, όπου απίθανα πράγματα διασυνδέονται, εφάπτονται και συνευρίσκονται».

Όπως είναι φυσικό (και μυθιστορηματικά αναγκαίο), ο πρώτος, με το θράσος της νιότης και την έπαρση της δημοσιογραφικής του ιδιότητας, αναζητεί τον δεύτερο. Τον κυνηγάει ανά την Ευρώπη, τον προσεγγίζει, τον χάνει, τον ξαναβρίσκει, εμπλέκεται με άτομα του στενότερου ή απώτερου περιβάλλοντός του, ξεθάβει στοιχεία από το παρελθόν του και συνδυάζει ξεκομμένες πληροφορίες για να συνθέσει τη ζωή και τα πιστεύω και να ξεσκεπάσει τις διαφαινόμενες υποχωρήσεις, συμβιβασμούς και παρανομίες του αντικειμένου της έρευνάς του. Όπως είναι πάλι φυσικό (και συγγραφικά λυσιτελές), ο κυνηγός γοητεύεται από το θήραμα, άρα από την εποχή, από την περιπέτεια της γνώσης, αλλά και την αδυναμία της ανθρώπινης φύσης. Γοητεύεται από το διανοητή (κι εδώ διαφαίνεται μία από τις βασικές θέσεις του συγγραφέα) που «αν η Ανατολή τσακωνόταν με τη Δύση, ο Νότος με το Βορρά, ο Μαρξ με τον Φρόιντ, εκείνος κατανοούσε και τις δύο απόψεις και είχε μια πρόταση ή μια λύση. Εξέφραζε τη διεθνικότητα, ήταν το πνεύμα της συγχρονικότητας. Ήταν της εποχής του, αλλά και αιώνιος» και γοητευόμενος εκπαιδεύεται.

Ο νεαρός, που ομολογεί ότι ζούσε «στην εποχή της ανιστόρητης Ιστορίας», συνδυάζει την έντεχνα σμιλεμένη από το συγγραφέα αθωότητά του με μια ιδιαίτερη ικανότητα πρόσληψης, και το πάθος του για την έρευνα με τη φυσική δίψα του ανήσυχου ανθρώπου για γνώση. Τη γνώση του παρελθόντος, των καταστάσεων, και, τελικά, της ίδιας της ζωής. Έτσι, η ζωή του «άλλου» (του «πατέρα», δηλαδή της προηγούμενης γενιάς που δοκίμασε στο πετσί της τις συνέπειες πολέμων, πολιτικών καταπιέσεων και ριζικών ιδεολογικών ανακατατάξεων) δεν προσδίδει μόνο νόημα και στη δική του ύπαρξη, αλλά του αντιγυρίζει την εικόνα της σύγχρονης πραγματικότητας και μέσω αυτής της εμπλοκής τον καθιστά ικανό να αντιληφθεί τι σημαίνουν φράσεις όπως: «Στη χώρα μου ζήσαμε πολλές ζωές. Υπήρξαμε Αυστριακοί, Γερμανοί, Ρώσοι, Αμερικανοί, Γάλλοι και Βρετανοί. Ο κόσμος είχε μάθει να ζει με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Ξέρετε τι περίεργο μέρος ήταν η Βιέννη το 1947; Μάθαμε πώς να θυμόμαστε, αλλά και πώς να ξεχνάμε», και να καταλήξει στη δυσοίωνη, αλλά και τόσο αληθινή διαπίστωση ότι «Αν η Ιστορία (που τώρα αποκαλούμε life style) βρισκόταν προ των θυρών, απαιτώντας μια υπογραφή ή μια δέσμευση, εγώ πιθανότατα θα υπέγραφα οτιδήποτε (―) λίγοι από μας έχουν συγκροτήσει ένα εγώ αρκετά δυνατό ώστε ν' αντισταθεί». Κι αυτή ήταν ανέκαθεν και θα είναι πάντα η condition humaine.

Σ' αυτό του το βιβλίο, ο Μπράντμπερι ανοίγει τη στενή φόρμα του πανεπιστημιακού μυθιστορήματος και με αφορμή τις ατομικές περιπτώσεις των ηρώων του μιλάει για τη μεγάλη απαξίωση των ευρωπαϊκών ιδεολογικών ρευμάτων των τελευταίων δεκαετιών του αιώνα. Σατιρίζει, ειρωνεύεται, κατανοεί, αποδέχεται, αλλά δεν παύει να ανησυχεί. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση είναι γρήγορη, οι σκηνές εναλλάσσονται με ρυθμούς που ταιριάζουν στη σημερινή υπερκινητική καθημερινότητα, το αστυνομικό στοιχείο της αναζήτησης διανθισμένο με ερωτικά επεισόδια του ερωτικού βίου των δύο ανδρών γίνεται όχημα ικανό να κρατήσει αμείωτο το ενδιαφέρον και του πιο ανενημέρωτου περί τα ιδεολογικά ζητήματα αναγνώστη, ο συγγραφέας όμως, με τις πολλαπλές φανερές ή κρυφές αναφορές του σε πρόσωπα και πράγματα της ευρωπαϊκής διανόησης, κεντρίζει προπάντων το ενδιαφέρον του πλέον ενήμερου. Η μετάφραση είναι εξαιρετική, οι σημειώσεις πολύτιμες και η έκδοση άρτια, όπως μας έχουν συνηθίσει οι συγκεκριμένες εκδόσεις.

ΘΩΜΑΣ ΣΚΑΣΣΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/01/2001